Issn 2181-9580 toshkent davlat pedagogika universiteti ilmiy axborotlari ilmiy-nazariy jurnali

Key words:
globalization, terrorism, mass media, personality, education, upbringing, 
spirituality, ideological gap. 
 
Yangi mingyillikda jadal sur’atlar bilan ilgarilayotgan ijmoiy-siyosiy taraqqiyot insoniyat 
hayotining qator sohalarini, jumladan, diniy sohani ham qamrab olishga ulgurdi. Yangicha 
ko‘rinishdagi taraqqiyot sivilizatsiyalar, mintaqalalar, etnik guruhlar, diniy jamolar misolida 
bo‘ladimi o‘ziga yarasha raqobat maydoniga aylandi. Ba’zan esa bu kurash “halollik 
kodeksi”dan tashqariga ham chiqmoqda. Turli mazmundagi kuchlar, markazlar ba’zan turli 
chigalliklarni yuzaga chiqarish orqali o‘zlariga qulay muhit yaratishga intilishmoqda. Bu 
yo‘lda esa barcha omillardan birdek foydalanishga urinishmoqda.
 
Ma’lumki, og‘ir sanoati rivojlangan G‘arb mamlakatlari tobora murakkablashib 
borayotgan energiya tanqisligi masalasini ta’minlash ilinjida energetik imkoniyatlari yuqori 
mamlakatlarga, Shimoliy Afrika, Yaqin Sharq, xususan, Markaziy Osiyoga ko‘z tikmoqdalar. 
Negaki Prezidentimiz Sh.Mirziyoyev o‘rinli ta’kidlaganidek, “Islom olami ulkan iqtisodiy, 
investitsion salohiyat, energetika resurslariga ega. Ulardan to‘g‘ri foydalanish,Islom 
hamkorlik tashkilotiga a’zo davlatlarning xalqaro savdo-iqtisodiy, moliyaviy, investitsion 
hamkorligini kengaytirish, mamlakatlarimizni birlashtiradigan transport yo‘llarini tashkil 
etish yuksak iqtisodiy taraqqiyot ko‘rsatkichlariga erishish imkonini beradi va bu pirovard 
natijada boshqa barcha sohalarning rivojlanishiga asos bo‘lib xizmat qiladi”
1
. Afsuski, bunday 
katta imkoniyatlarni o‘z ta’sir obyektiga aylantirish maqsadida turli siyosiy kuchlar o‘zlarining 
“demokratiya”, inson huquqlari va erkinliklari haqidagi milliy qadriyatlarga zid bo‘lgan 
qarashlarini targ‘ib etmoqdalar. Demokratiya – jamiyatni boshqarishning o‘ziga xos shakli 
ekanligi, uning prinsiplari va uslublari, omillari va vositalari esa mahalliy shart-sharoitlarga 
mutanosib tarzda o‘zgarib borishi ularni mutlaqo qiziqtirmaydi. 
Islomdunyosidag‘arbomili xususida gapirganda shuni aytish joizki, o‘zaro munosabatlar 
silliq bir qolipga tushgan emas. Turli davrlarda turli mafaatlar yuzasidan bu munosabatlar 
ba’zan do‘stlik, ba’zan aksincha yo‘nalishda rivojlanib keldi va kelmoqda. G‘arb va islom dini 
o‘rtasidagi munosabatlar havas bilan qaraydigan holatda emas. G‘arb va islom o‘rtasidagi 
munosabatlar qarama-qarshiliklarga, paradokslarga, kolliziyalarga boy. Bugungi Islom 
dunyosi G‘arbga nisbatan umuman ishonchsizlik bilan munosabatda bo‘lishmoqda. Bu 
ishonchsizlikga nisbatan ularda tegishli jiddiy asoslar, xulosalar mavjud. Ma’lumki G‘arbiy 
Osiyo va Shimoliy Afrikaning musulmon davlatlari (asosan, arab davlatlari) yaqin o‘tmishda 
1
Mirziyoyev Sh.M. Milliy taraqqiyot yo‘limizni qatʼiyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko‘taramiz. –Toshkent: “O‘zbekiston” 
NMIU,2017. 37-b. 
237

---

TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
 
ILMIY AXBOROTLARI 2020/5 
G‘arb kapitalistik va imperialistik tizimining mustakamlakasi siyosiy, iqtisodiy azob-uqubatlar 
girdobiga tortilgan edi.
Yaqin Sharq uzoq yillar davomida turk sultonining mustamlakasi bo‘lib keldi. 
Turkiyaning birinchi jahon urushidagi mag‘lubiyatidan so‘ng Usmoniylar imperiyasi tugatildi, 
Yaqin Sharq Britaniya va Fransiya ta’siri ostiga tushib qoldi. Sobiq yagona saltanat o‘rnida 
birin-ketin sultonliklar, amirliklar vujudga kela boshladi. Deyarli arab davlatlarining 
barchasining boshliqlari Britaniya va Fransiya tomonidan tayinlanar edi. Sen–Remoda bo‘lib 
o‘tgan konferensiyada Britaniya va Fransiya yaqin kelajakda Yaqin Sharqda qazib olinadigan 
barcha neft konlarini o‘zaro monopoliyalashtirish maqsadida kelishib olishdi. Yaqin Sharqni 
o‘ziga to‘liq bo‘ysundirishga intilgan, istilochilikda “bo‘lib tashla, hukmronlik qil” tamoyiliga 
amal qilib, Britaniya va Fransiya arab dunyosida hukmdorlari hokimiyatni saqlab turish uchun 
G‘arbning madadiga zor bo‘lgan kichkina davlatlarni tuzishga kirishishdi. Bu mamlakatlarning 
rivojlanishi, olib borayotgan ichki va tashqi siyosati nazorat ostida bo‘lib, ular bir kun kelib 
qudratli davlatga aylanib ketishiga G‘arbning yo‘l qo‘yish niyati yo‘q edi. G‘arb bilan tuzilgan 
tabiiy zaxiralarni arzon-garov savdo bitimlari oddiy arab xalqining qashshoqlashuviga, 
aslzoda arablarning esa boyishiga olib keldi. Bunday vaziyat mustamlaka ostiga tushib qolgan 
mamlakat aholisining katta qismini qoniqtirmas edi. Natijada dastlabki paytlardanoq 
mintaqada milliy – ozodlik harakatlari ko‘zga tashlana bordi.
Voqealar rivoji Falastindan boshlandi. Britaniya o‘z mandati ostida bo‘lgan bu 
mintaqada yahudiylar mamlakatini tuzishni boshladi. Natijada Falastinda arablarning 
qarshilik harakati kuchayib bordi. Mamlakat qo‘zg‘olon yoqasiga kelib qolganligini anglagan 
Britaniya yahudiylar immigratsiyasini pasaytirishga majbur bo‘ldi. Inglizlarning bunday 
qo‘shformatli siyosatidan o‘z navbatida yahudiylar ham norozi bo‘lishdi. Yahudiylarning 
o‘zlari orzu qilgan madadni ola bilmasliklariga ko‘zi yetgach, o‘zlarining harbiy tashkilotlarini 
tuzishga kirishishdi. Natijada 1920-yillar boshida harbiylashgan “Xagana”, 1935-yilda 
ekstremistik “Irgun svay Leumi” tashkiloti tuzildi
1
. 
Misr XIX asrning 80-yillarida Buyuk Britaniya mustamlakasiga aylandi. Buyuk Britaniya 
hukmron doiralari Misrni metropoliya, xomashyo bazasiga aylantirdi. Mamlakatda saqlab 
qolingan qirollik hokimiyati amalda Buyuk Britaniya tayanchiga aylantirildi. Birinchi jahon 
urushi tugaganidan so‘ng ozodlik kurashining yangi to‘lqini boshlandi. Vatanparvar kuchlar 
«Misr vakillari» («Vadf Misri») deb atalgan tashkilot tuzdilar. U Misr mustaqilligi uchun 
kurashni boshqaruvchi tashkilot edi. Tashkilotni Saad Zag‘lul boshqardi. Tashkilot Misrga 
mustaqillik berishni talab etdi. Bunga javoban inglizlar «Misr vakillari»ning faoliyatini 
taqiqladi. S. Zag‘lul Malta oroliga surgun qilindi. Bular Misrda ozodlik qo‘zg‘alonining 
boshlanishiga turtki bo‘ldi. 
1919-yilning 9-may kuni Qohira aholisining «Misr-misrliklar uchun» shiori ostida 
o‘tkazgan namoyishi mustamlakachilar tomonidan o‘qqa tutildi. Bu namoyishning 
qo‘zg‘olonga aylanib ketishiga olib keldi. Qo‘zg‘olon katta qiyinchilik bilan bo‘lsa-da, 
bostirildi. Aholi noroziligini pasaytirish uchun Saad Zag‘lul mamlakatga qaytarildi. Ayni 
paytda u Parij tinchlik konferensiyasiga ham yuborildi. Biroq Zag‘lul Misr mustaqilligining tan 
olinishiga erisha olmadi. Aksincha, Misr ustidan Buyuk Britaniya protektorati tan olindi. 
Ammo Buyuk Britaniya hukmron doiralari Misrni bundan buyon eski usullar yordamida 
itoatda saqlab turish mumkin emasligini yaxshi tushunar edilar. Endi Buyuk Britaniya «yangi» 
1
Gʼoyibnazarov Sh. Xalqaro terrorizm: ildizi, omillari va manbalari. T.: “Oʼzbekiston”, 2013.-101-b 
238

---

TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
 
ILMIY AXBOROTLARI 2020/5 
— sinalgan yo‘lni tanladi. Bu yo‘l Misrga davlat mustaqilligi berish, biroq turli kuchli vositalar 
yordamida uning amalda Buyuk Britaniyaga qaramligini saqlab qolish yo‘li edi. Shu tariqa 
Buyuk Britaniya 1922-yilning 28-fevralida Misrning mustaqilligini tan oldi. Misr mustaqil 
suveren davlat deb e’lon qilindi. 
Buyuk Britaniya o‘zida Misr hududidagi imperiya yo‘llarini qo‘riqlash, Misrni chet el 
agressiyasidan himoya qilish, chet el manfaatlarini himoya qilish huquqlarini saqlab qoldi. 
1923-yilda qabul qilingan Konstitutsiya Buyuk Britaniyaning yuqorida sanab o‘tilgan 
huquqlarini qonunlashtirib qo‘ydi. Chet elliklarning barcha huquq va imtiyozlari saqlab 
qolindi. 1924-yilning yanvarida Saad Zag‘lul boshchiligida hukumat tuzildi. 
Albatta, bunday “marhamat”dan norozilar bor edi. Natijada 1928-yilda Ismoiliya 
shahrida maktab mudarrisi Hasan al–Banno tomonidan “Ixvon ul-Muslimun” (“Musulmon 
birodarlar uyushmasi”) yacheykasi tuzildi. Al-Bannoning fikricha, mamlakat mavqeini tiklash 
uchun islomni tiklash va shariat qonunlari bo‘yicha faoliyat yuritadigan hamda Qur’oni karim 
va sunna amallariga rioya etilishini ta’minlaydigan musulmon davlati barpo etish zarur
1
. 
Hasan al-Bannoni islom ekstremizmi asoschisi deb atash mumkin bo‘lsa-da, uning 
qarashlarida ko‘pgina harakatlarning ustavlaridagi qarashlardan jiddiy farq qiladigan muhim 
bir tomon bor. U musulmon olamining tanazzulining sababi sifatida G‘arbni emas, dinsizlarni 
emas, aybni islom jamiyatining, arablarning o‘zidan izlaydi. Shu sabab musulmonlarni salafiy 
islom ruhida tarbiyalashni o‘zining asosiy ishi deb hisoblaydi. Hasan al-Banno “buyuk jihod” 
deganda, dinsizlarni qirib tashlashni emas, balki, eng avvalo musulmonlarni gunohga 
botiruvchi o‘z ehtiroslariga qarshi kurashini, o‘z-o‘zini ma’naviy kamol toptirishini nazarda 
tutgan.
“Ixvon ul-Muslimun” yetakchisi sekin-asta mol-mulk, vatan himoyasi yo‘lidagi 
musulmon oldidagi vazifalarga yetib keldi va ingliz, fransuz mustamlakachilariga qarshi 
qurolli kurashni mafkuraviy jihatdan asoslashgacha harakat qildi. 1930-yillardan “Ixvon ul-
Muslimun”uyushmasi ushbu faoliyatning, harakatning yetakchisiga aylandi. 
Bu paytda har tomonlama vaziyat o‘zgardi. Bir tomondan fan-texnikaning yuksalishi, 
transport vositalari, ishlab chiqarishning o‘sishi, xalqaro savdoning yuksalishi, yuk 
tashishning oshib borishi, ikkinchi tomondan buyuk davlatlar o‘rtasidagi ziddiyatlar yangi 
jahon urushining keltirib chiqarishi muqarrardek bo‘lib qolgan edi. Buyuk davlatlar harbiy 
sanoatga, og‘ir harbiy texnikaga e’tiborni kuchaytirishdi. Bu esa yoqilg‘i mahsulotlariga 
bo‘lgan talabni keskin oshirdi. Demak navbatdagi ijtimoiy-siyosiy jarayonlarning rivojida 
“neft omili” muhim ahamiyat kasb eta boshladi. Negaki shakllangan yangicha sharoitda 
urushga hozirlik ko‘rgan dunyoning barcha yetakchi davlatlari fan va texnikaning eng so‘nggi 
imkoniyatlaridan keng foydalangan holda tayyorgarlik ko‘rishgan. Kuchlar nisbatida, 
tayyorgarlik darajasida ustunlikning kim tomonida ekani hattoki hech kimga ma’lum emas 
edi. Bunday sharoitda bir narsa ma’lum edi, u ham bo‘lsa, urush natijasi ko‘proq zaxiralarga 
bog‘liq bo‘lib qolgan edi.Shunday ekan, ikkinchi jahon urushi arafasida fashistlar 
Germaniyasi Yaqin Sharqda Britaniya va Fransiya pozitsiyalarini zaiflashtirish uchun u yerda 
qo‘poruvchilik harakatlarini boshlab yubordi. Bu borada fashistlar o‘zlariga mahalliy guruhlar 
ichidan sheriklar izlay boshlashdi. Bu paytda “Ixvon ul-Muslimun” faoliyati sezilarli darajada 
ko‘zga tashlanib qolgan edi. Uyushma o‘z ketidan millionlab kishilarni ergashtirgan edi. 
1
Gʼoyibnazarov Sh. Xalqaro terrorizm: ildizi, omillari va manbalari. T.: “Oʼzbekiston”, 2013.-102-b
239

---

TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
 
ILMIY AXBOROTLARI 2020/5 
“Ixvon ul-Muslimun”yetakchilari va ularning tarafdorlari o‘zlari bilmagan holda jahondagi 
yetakchi davlatlarning katta siyosiy o‘yiniga aralashib qolishdi. Faqatgina bu katta siyosiy 
o‘yindagi maqsadlar turlicha bo‘lib, zaiflashtirilishi zarur bo‘lgan “nishon”gina bitta edi. 
“Abver” agentlari “Ixvon ul-Muslimun” uyushmasiga xasislik qilmasdan, uni yetarlicha pul, 
qurol-yarog‘, tajribali instruktorlar bilan uzluksiz ta’minlab keldi.
Yuqorida qayd etilgan qator omillar sababli ikkinchi jahon urushidan keyin ham Yaqin 
Sharqqa bo‘lgan qiziqish kamaymadi, aksincha, o‘sdi. Ushbu fikrlarning isboti sifatida 
mintaqada joylashgan davlatlarning tabiiy-geografik zxhiralari bilan ba’zi bir ko‘rsatkichlarini 
keltiramiz.