Issn 2181-9580 toshkent davlat pedagogika universiteti ilmiy axborotlari ilmiy-nazariy jurnali

oʻquv jarayonini jadallashtirish tamoyili
qisqa va mazmunli dars oʻtishga borib 
1
Musayev U. Integratsiya - ta’lim jarayonini optimallashtirishning muhim prinsipi. //Xalq ta’limi jurn. 2018, № 
6. 4-7-b. 
184

---

TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI ILMIY AXBOROTLARI 
 
2020/2
 
taqaladigan didaktik hodisadir. Fanlararo aloqadorlik asosida har bir dars jarayonida bir 
necha darslarning oʻxshash mavzularidan misollar keltirib, foydalanish koʻp vaqtni talab 
qiladi. Biroq ijtimoiy-gumanitar turkumdagi oʻquv predmetidan dars beradigan oʻqituvchi bir 
soatlik dars jarayonida oʻrganilayotgan mavzuni nihoyatda vaqtni tejagan holda, tez va 
mazmunli tarzda oʻquvchilar ongiga yetkaza olishi, ular xotirasida oʻtilgan mavzuning asosiy 
komponentlarini saqlanib qolinishiga erishishi lozim.
Bunda oʻquvchining darsga nisbatan qiziqishi muhim ahamiyatga ega. Oʻquvchining 
bilishga moyilligi, intilishi, havasi, ehtiyoji didaktikada bir soʻz bilan “motivatsiya” deb 
ataladi. Oʻ.Yoʻldoshev motivatsiyani didaktik tamoyil sifatida talqin etib, shunday deydi: 
“Motivatsiya –oʻquv bilish faoliyatida oʻz-oʻzidan hosil boʻlmaydi, uni vujudga keltirish 
oʻqituvchidan ulkan mahorat talab etadi. Motivatsiya – oʻquv jarayonining eng muhim unsuri 
va ayni vaqtda dars jarayonini jadallashtirishda yetakchi omil hisoblanadi”
1
. Motiv 
oʻquvchining bir maqsad sari intilishini mustahkamlaydi, maqsadga erishish uchun izchil va 
dadil harakatlanishini taʼminlaydi. Dars jarayonida hosil qilinadigan motivatsiya murakkab 
pedagogik hodisa boʻlib, u oʻquvchilarning xulqi, intilishlari, qiziqish va mayllariga bogʻliqdir. 
Shu nuqtayi nazardan ijtimoiy-gumanitar turkumdagi oʻquv fanlarining oʻrganilishida ushbu 
tamoyildan foydalanish maqsadga muvofiqdir.
Oʻqituvchi dars jarayonida fanlararo aloqadorlikdan foydalangan holda 
motivatsiyaning quyidagi uchta — uygʻotuvchi, yoʻnaltiruvchi, fikr uygʻotuvchi vazifalaridan 
foydalanadi. Bunda matematik tushunchalarning qoʻllanilishi oʻquvchilarda oʻrganilayotgan 
mavzuga nisbatan qiziqish uygʻotadi, fikrlash qobiliyatini rivojlantiradi va oʻrganilgan 
mavzuni xotirada saqlanishiga imkoniyat yaratadi. 
Matematik tushunchalar asosida ijtimoiy-gumanitar turkumdagi oʻquv fanlarini bir-
biri bilan oʻzaro bogʻlash, ularning mantiqiy aloqadorligi va mazmundorligi taqdim 
etilayotgan oʻquv mashgʻulotining mohiyatini tushunib olishga yordam beradi. 
Boshqa oʻquv fanlaridan oʻzlashtirilgan va qoʻllaniladigan atamalar, oʻquv 
materiallarining xususiyatlari, taʼlim vositalari, oʻquv materialini tanlash qonuniyatlari, oʻquv 
fanlararo aloqadorlik xususiyatlari belgilab berilishi kerak. Oʻquvchilar topshiriqlarni bajarish 
davomida nazariy bilimlarni qoʻllay olishlari kerak. Oʻquv materiallari hajmini belgilashda 
oʻquvchilarning yosh xususiyatlarini hisobga olish zarur. Bu, albatta, oʻquvchilarning idrok 
etish imkoniyatlarini kengaytiradi. Jismoniy va aqliy mehnat oʻquv materiallarini idrok etish 
jarayonining ragʻbatlantiruvchi omili ekanligini hisobga olishi lozim. Shuning uchun oʻquv 
jarayonini oʻquvchilarning yoshi va fiziologik imkoniyatlari hisobga olingan holda tashkil 
etiladi. Ularda oʻquv materialiga nisbatan qiziqish uygʻotish va diqqatini oʻzlashtirishga jalb 
etish darkor. Oʻquvchilarning idrok etish imkoniyatlari muntazam murakkablashib, oʻquv va 
amaliy masalalarni yechish jarayonida kengayadi. Ushbu murakkablashish ularning aqliy va 
jismoniy rivojlanishlarida muhim ahamiyatga ega. 
Didaktik tamoyillar asosida oʻquv mashgʻulotlarini tashkil qilish uchun quyidagi 
vositalar talab qilinadi: oʻquv anjomlari, texnik vositalar, modellar. Shu bilan bir qatorda 
mahalliy omillarni hisobga olish, foydalaniladigan vositalarni tanlash ularning xususiyatiga 
muayyan taʼsir koʻrsatishini taʼkidlash kerak. Masalan, oʻquv fanlararo aloqadorlik 
1
Yo‘ldoshev O‘. Didaktik prinsiplar tizimi. //“Xalq ta’limi” jur. 2017, 4 son, 20-bet. Максимова В.Н. 
Межпредметные связи в процессе обучения.
Москва: “Просвешение”, 2018.-192 стр. 
185

---