Issn 2181-9580 toshkent davlat pedagogika universiteti ilmiy axborotlari ilmiy-nazariy jurnali

TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI ILMIY AXBOROTLARI 
 
2020/2
 
vizuallashtirilishi esa о‘quvchi uchun о‘z talaffuzini nazorat qilishning qо‘shimcha vositasiga 
aylanadi.
Ovozli nutqni vizuallashtirish vositalariga surdopedagoglar tomonidan qо‘yilgan talablar 
rо‘yxati aniqlashtirilganidan keyin, nutqning talaffuz jihatini shakllantirish va korreksiyalashda 
qо‘llanadigan yordamchi vositalarning tadrijiy rivojlanish jarayonini kо‘rib chiqish kerak bо‘ladi. 
Bunda bizni talaffuzning vizual nazoratini olib boradigan vositalardan nutqning talaffuz jihatini 
shakllantirish va korreksiyalashning bir butun jarayonini qо‘llab-quvvatlaydigan ta’lim 
vositalarining yaratilish davri kо‘proq qiziqtirdi. 
О‘tgan asrning 40-yillarida A.Bell kompaniyasining telefon laboratoriyalarida 
ishlayotgan tadqiqotchilar guruhi ovozli nutqni optik signallarga aylantira oladigan tizimni 
yaratish ustida ish olib bordilar.
Shu davrdan e’tiboran nutqning akustik komponentlarini vizuallashtirish prinsipiga 
asoslangan va “kо‘rinadigan nutq” nomini olgan yordamchi vositalarni yaratish boshlandi. 
Bunday tizimlarda spektral analizatordan foydalanish evaziga ushbu vositalardan logopatlar 
va karlarni nutqqa о‘rgatishda, garchi juda cheklangan holatda bо‘lsa-da, foydalanish 
imkoniyati tug‘ildi, chunki spektral analizator nutq tovushlarining chastota spektrini aniqlash 
hamda tovushlarning tо‘g‘ri yoki nuqsonli talaffuziga mos keladigan tavsiflarini grafik shaklda 
taqdim etish imkonini berdi. 
Ovozning ekranda grafik obrazlar kо‘rinishida aks ettirilishi elektron-nurlanish naychasi 
tufayli mumkin bо‘ldi (Riesz&Schott). 50-yillardan boshlab, nutqning talaffuz jihatini 
shakllantirish va korreksiyalash jarayonini qо‘llab-quvvatlashga qaratilgan Yevropada ishlab 
chiqariladigan yordamchi tizimlar mana shu elektr vakuumli pribordan foydalanishga 
asoslangan edi.
50-yillarda nutqning akustik tuzilishi 1947-yili taklif qilingan «VisibleSpeech» pribori 
(P.Potter, G.Korr., N.Green) yordamida eng tо‘liq vizualizatsiya qilindi. U karlarga og‘zaki 
nutqni idrok etishni osonlashtirish uchun yaratilgan edi. Pribor mikrofonga kelib tushayotgan 
nutqni о‘n polosali filtrlar yordamida tahlil qila olar hamda natijalarni elektron-nurlanish 
trubkasi ekranida ma’lum vaqt davomida saqlanib turadigan spektrning uzluksiz tasviri 
kо‘rinishida aks ettira olar edi. Vertikal о‘q bо‘ylab joylashgan chastota polosalari pastdan 
yuqoriga qarab 0 dan 3000 
gs
gacha taqsimlanadi va tovushning chastotali tarkibini 
tavsiflaydi.
Tasvirning gorizontal о‘q bо‘ylab chapdan о‘ngga surilishi tovushning vaqtda о‘zgarishini 
kо‘rsatadi. Tovush amplitudasi, uning intensivligi esa ekranda spektrning muayyan 
uchastkalarida nurlanishning yorqinligi bilan ifodalanadi. О‘nta kanaldan har birining 
chiqishida elektrodlar qо‘llangan bо‘lib, bu nutq spektrini elektr kimyoviy qog‘ozda 
spektrogramma kо‘rinishida kо‘rsatish imkonini beradi. Bunda spektrogrammadagi tasvir 
qog‘ozning qorayishi tufayli hosil bо‘ladi, qorayish darajasi esa nutq tovushidagi tegishli 
komponentning amplitudasini tavsiflaydi.
Spektrogrammada muayyan tarzda fonemalarning akustik belgilari, shu jumladan, 
fonemalarning sо‘zda birikib kelganida bir fonemaning ikkinchisiga о‘tishi bilan bog‘liq holda 
vaqtda о‘zgarishi ham aks ettirilar edi. R.Potter, Dj.Kopp va G.Grin
1
tadqiqotlari natijasida 
1
3еленская Ю.Б. Использование компьютерной программы «SPEECHVIEWER» («Видимая речь») в 
процессе логопедического воздействия: Автореф. дис. ... канд. пед. наук.
- М., 2003.- 22 с. 
118

---