Issn 2181-9580 toshkent davlat pedagogika universiteti ilmiy axborotlari ilmiy-nazariy jurnali

TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI ILMIY AXBOROTLARI 
 
2020/2
 
egallaydigan adabiyotshunoslikka oid bilimlar va adabiy-ijodiy malakalar tizimini nazarda 
tutadi. Bu tamoyilni amalga oshirish o‘rganilayotgan badiiy material bilan uni tushunish 
uchun zarur bo‘lgan, yangi pedagogik tizim bosqichlarida shakllantiriladigan, kitobxonlik 
hamda adabiy-ijodiy malakalarning o‘rtasida muvofiqlikka erishishni nazarda tutadi. Adabiy 
o‘qish darslarida o‘rganishning asosiy birligi badiiy matn bo‘lgani sababli, adabiyotshunoslik 
va tilshunoslik materiallarini saralash boshqa bir xususiy tamoyil – tizimliligi tamoyili 
matnning adabiyotshunoslik va tilshunoslik fenomeni sifatidagi o‘ziga xosliklarini hisobga 
olish asosiga quriladi. Adabiy matnlar bilan tanishishning nazariy asosini quyidagi 
tushunchalar guruhlari tashkil qildi: “asar olami”, “janrlar”, “matn”, “nutq tiplari”, “nutq 
uslublari”, “tilning obrazli vositalari”. Ajratib ko‘rsatilgan tushunchalar zaif eshituvchi 
o‘quvchilarni badiiy asar bilan tanishtirishga ko‘maklashadi, faqat amaliy darajada kiritiladi 
va bolalar tomonidan o‘zlashtiriladi. T.G.Bogdanova, J.C.Vigotskiy, A.B.Zaporojets ilmiy 
ishlarida tizimliligi tamoyili matnning adabiyotshunoslik va tilshunoslik fenomeni sifatidagi 
o‘ziga xosliklarini hisobga olish, emotsionallik xususiy tamoyili bolaning tabiati va 
faoliyatidan kelib chiqadi, deb ta’kidlanadi
1
. Intellektual emotsiyalarni faollashtirish, nutqni 
rivojlantirish pedagogik tizim sharoitida o‘quvchilarda mutolaa bo‘yicha o‘quv-bilish 
faoliyatida intellektual-emotsional ehtiyojlarni shakllantirishga ko‘maklashadi. U o‘quvchi 
shaxsining emotsional sohasi rivojlanishini rag‘batlaydi, ta’lim jarayonida mustaqil, ijodiy 
faoliyatdan estetik qoniqishning tiklanishi va rivojlanishiga olib keladi. Shunday qilib, adabiy 
ta’lim jarayonida badiiy matnni estetik idrok qilish va mustaqil ijodiy fikr yaratishga o‘rgatish 
pedagogika tizimi asosiga tamoyillarning uchta: didaktik, maxsus va xususiy guruhlari 
qo‘yildiki, ular tizim mohiyatini belgilaydi. Adabiy ta’lim jarayonida badiiy matnni estetik 
idrok qilish va mustaqil ijodiy fikr yaratishga o‘rgatish pedagogika tizimining faoliyatli 
komponenti doirasida an’anaviy frontal darslar kabi qiziqarli: “dars-bayram”, “dars-konsert”, 
“dars-viktorina”, “dars-sayohat”, “dars-taqdimot” “dars-o‘yin”lar ishlab chiqildi. Ishlab 
chiqilgan tizimda adabiy o‘qish darsi bilan darsdan tashqari faoliyat o‘rtasida qat’iy 
chegaralashning mavjud emasligi tamoyili yangilik hisoblanadi. Fikrimizcha, adabiy o‘qish 
darslarida va sinfdan tashqari o‘qish darslarida o‘quvchilar faoliyatini tashkil qilishning turli 
shakllaridan foydalanish pedagogika tizimini amalga oshirish uchun qulay sharoit yaratadi, 
eshitishida nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarga nutqini rivojlantirish, kitobxonlik va adabiy-ijodiy 
faoliyatida yuqori darajalarga erishish imkonini beradi. Pedagogika tizimida o‘qituvchi 
faoliyatining predmeti zaif eshituvchi o‘quvchilarning nutqini rivojlantirish, kitobxonlik va 
adabiy-ijodiy faoliyatiga ta’lim jarayoni sharoitida rahbarlik qilish hisoblanadi. Rahbarlik 
qilish jarayoni deganda, biz korreksiyalovchi va shakllantiruvchi xarakterga ega bo‘lgan va 
harakat subyektining o‘zini o‘zgartirish, unda aqliy, estetik, ijodiy faoliyatning turli 
strukturalarini shakllantirish maqsadini ko‘zlagan pedagogik ta’sirni tushunamiz. Mazkur 
pedagogik tizim doirasida pedagogning rahbarlik faoliyati o‘zining va o‘quvchilarning 
faoliyatini rejalashtirish, faoliyatni tashkil qilish, o‘quvchilarning faolligi va kitobxonlik hamda 
nutqiy malakalar tizimini o‘zlashtirishda onglilikni rag‘batlash, ta’lim natijalarini nazorat, 
tahlil qilishdan iborat.
1
Никитина М.И. Психолого-педагогические основы совершенствования литературного образования 
слабослышащих школьников. Диссертация ... д
-ра пед. наук. — Л.: ЛГПИ им..А. И. Герцена, 1983.-333 
с.
10

---