Issn 2181-9580 toshkent davlat pedagogika universiteti ilmiy axborotlari ilmiy-nazariy jurnali

TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI ILMIY AXBOROTLARI 
 
2020/2
 
implantatsiyadan keyin bolaning eshitish idrokini va nutqini shakllantirish, o‘zgalar nutqini 
tushunish va so‘zlashish, muloqot qila bilishga o‘rgatish, nutqini me’yorda eshituvchi bola 
nutqining darajasiga yetkazishdan iborat. Nutqni keng qamrovli rivojlantirish bo‘yicha olib 
boriluvchi ishlarda quyidagi tamoyillarga rioya qilinish lozim
1
: 

Har bir bola nutqini rivojlantirishda, nutqiy rivojlanishning dastlabki darajasini
hisobga olgan holda, tabaqalangan ravishda va individual yondashish tamoyili;

Til o‘rgatishda tilni muloqot (kommunikatsiya) quroli sifatida shakllantirish tamoyili;
 

Kommunikativ tizimni amalga oshirishda asosiy: genetik, faoliyat hamda struktur-
semantik tamoyillarga tayanish; 

Nutqni rivojlantirish bo‘yicha mashg‘ulotlarni tashkil qilishning mavzuiy tamoyili; 

Nutqni yaxlit jarayon sifatida shakllantirishda nutqiy faoliyatning turli ko‘rinishlari 
(atrofni eshitish, ko‘rish va eshitish, so‘zlash, o‘qish, yozish vositasida idrok etish)ni 
o‘zlashtirishni ko‘zda tutish; 

So‘zlashuv nutqini rivojlantirishning amaliy faoliyat bilan bog‘liqligi tamoyili; 

So‘zlashuv muloqotiga ehtiyojni yuzaga keltirish tamoyili. 
Birinchidan, abilitatsion ishning dastlabki yilida asosiy ish – eshitish idrokni 
rivojlantirishga qaratilishi kerak va buning uchun, avvalambor, kundalik odatiy vaziyatlardan 
foydalanish maqsadga muvofiq. Ikkinchidan, koxlear implantli bolada qisqa vaqt ichida tabiiy 
eshitish idrokni rivojlantirish hamda me’yorda eshitadigan bolalar kabi, o‘z nutqini va 
o‘zgalar nutqini idrok etib tushunish darajasiga erishish vazifasi turadi. Uchinchidan, koxlear 
implantli qilingan bola bilan olib boriladigan ishning o‘ziga xos jihati shundaki, bolada 
eshitish ko‘nikmasini rivojlantirish kerak. Buning uchun bola bilan muloqotda uning 
qarshisida emas, yonida (koxlear implantant qo‘yilgan tomonida) o‘tirgan holda suhbat olib 
borish, o‘ynash, kitob o‘qish kerak. Bunda bola nutqni yaxshi eshitadi va so‘zlovchining 
lablarini ko‘rmay turib, e’tiborini diqqat bilan eshitishga qaratadi. To‘rtinchidan, ilk yoshda 
implantant qo‘yilgan kar bola bilan ishlashda daktil nutq shaklidan, nafaqat muloqot vositasi 
sifatida, balki tovush talaffuzini shakllntirish vositasi sifatida ham foydalanish shart emas. 
Beshinchidan, bolada eshitish tajribasi va diqqat buzilishining mavjudligi, ota-onalarning 
abilitatsiya jarayoniga tayyorligi bilan bog‘liq holda abilitatsiya davri uchun 6 oydan 18 
oygacha vaqt kerak bo‘ladi. Shu bilan birga eshitishida muammosi bо‘lgan ko‘pchilik 
bolalarda nutq buzilishlari mustaqil buzilishlar sifatida mavjud bo‘ladi. Bular yo birlamchi 
buzilishlar (tegishli miya markazlarining shikastlanishi oqibatida), yo ikkilamchi (ilk yoshda 
yuz bergan karlik tufayli harakat nutq markazlari rivojlanishining buzilishi oqibatida) 
buzilishlar sifatida namoyon bo‘ladi. Bunda nutqning ekspressiv rivojlanmaganligi passiv va 
aktiv lug‘atning hamda grammatik nutq tizimining rivojlanmaganligi bilan belgilanadi. Bu 
bola bilan til tizimini (ona tili tizimini) shakllantirishga (passiv va aktiv lug‘at to‘plash, 
grammatik til tizimini shakllantirish, mustaqil nutqni rivojlantirishga) qaratilgan uzoq yillarga 
mo‘ljallangan maqsadli surdopedagogik ish olib borilishini taqozo etadi
2
. Koxlear implantli 
bolaga xos yana bir xususiyat shundaki, kichik yoshida implantatsiya qilingan bola bilan olib 
boriladigan korreksion ishda global o‘qish metodidan foydalanish kerak bo‘lmaydi. Biroq 3 
1
Королева И.В. Кохлеарная имплантaция глухих детей и взрослых (електродное протезирование 
слуха). –
СПб.: КАРО, 2009.
2
Таварткиладзе Г.А. Кохлеарная имплантaция – М., 2000.
146

---