|
ILMIY AXBOROTNOMA
TARIX
2016-yil, 2-son
Yuqorida keltirilgan “Desi ruhi” xususida turlicha fikrlar bildirilgan. Jumladan, O.I.
Smirnovaning fikriga ko‘ra, xitoyliklarda shen deb nomlangan ushbu iloh Ishtixondan shimoliy-
sharqda joylashgan hududlarning homiysi bo‘lib, uning haykali aynan qayerda bo‘lganligi noma’lum.
Xitoyliklarning Desi ruhi zamirida qaysi ilohni tasvirlashga harakat qilganliklari ham ma’lum emas.
Tadqiqotchining taxminiga ko‘ra, Desi turklarning tös (“shakl”, “qiyofa”) deb nomlangan sanamiga
to‘g‘ri keladi [7, 104]. L.I. Rempel fikriga asoslangan holda A. Raimqulov, A. Aslanovlar Desi ruhi
Vedar (Chelak) hududida ilk o‘rta asrlarda zardushtiylikning xudolaridan biri Desi sharafiga
bag‘ishlab bunyod etilgan ulkan ibodatxona bo‘lgan va unda “yovuz ruhlarni haydovchi” ma’budaning
oltindan qo‘yilgan haykali qad ko‘targanligini keltirishadi [6, 154]. Desi ruhiga bunyod etilgan
haykalni Vedar hududida deb hisoblash Vedar va Kabudonning bir-biriga yaqinligi sababli bo‘lsa
kerak. Arablar va xitoyliklar O‘rta Osiyoda ham olovga va ham ilohlarga sig‘inish holatiga duch
kelishgan. Bizningcha, arabchada sanam, fors-tojik tilida but, deb nomlangan haykal xitoychada shen
deb nomlangan bu so‘z Desi haykaliga nisbatan ishlatilgan hamda xalqni turli ofatlardan qutqargan
deb izohlash mumkin.
Ushbu ma’lumot Kabudon o‘z davrida diniy markazlardan biri bo‘lganligidan va bu yerga
ziyoratga kelganlar qurbonlik bilan kelganlaridan hamda Kabudonda ham xuddi Keshdagi kabi yirik
ibodatxona bo‘lganligidan dalolat beradi. Bundan tashqari Kabudonni ba’zida Samarqand tarkibidagi
bir mulk, ba’zida esa alohida viloyat maqomida tilga olinishi, Kabudonning Sug‘dning chegara
hududida joylashganligi, uning unumdor yeri va diniy markazlardan biri ekanligi hamda bu yerga turli
hududlardan ko‘plab kishilarning ziyorat uchun kelishlari markaz Samarqandni Kabudonni
boshqarishni o‘z qo‘liga olganligi borasidagi fikrni yanada kuchaytiradi.
Yuqorida keltirilgan “Desi” ruhiga nafaqat Kabudonda balki Sug‘dning Ishtixon mulkida ham
e’tiqod qilganliklari “Tan shu” yilnomasida keltiriladi. U quyidagicha mazmunda: “ G‘arbiy Sao
(Ishtixon) mulki, Suy sulolasi davridagi Sao mulkidir; janubda Shы (Kesh) va Bolan hukmdorliklari
bilan chegaradosh. Sidixыn (Ishtixon) shahridan boshqariladi. Shimoli-sharqda Yuydi shahridan o‘tib
ketiladi, Desi ruhi ibodatxonasi bor. Aholisi unga sig‘inishadi. ...” [2, 38].
Yuqorida keltirilgan ma’lumotlar asosida quyidagi xulosalarni ilgari surish mumkin:
– Sug‘d va uning atroflarida yashagan aholining diniy qarashlari to‘g‘risida xitoy yilnomalarida
keltirilgan ma’lumotlar tizimliligi va qiziqarliligi bilan ajralib tursada, ular qo‘shimcha dalillarga
muhtoj. Ushbu manbalar arxeologik dalillar va boshqa turkum yozma manbalar yordamida yanada
aniqlik kasb etishi mumkin;
– Yilnomalardan Sug‘dda zardushtiylik, buddaviylik kabi diniy e’tiqodlarning keng
yoyilganligini hamda ushbu dinlarning vakillari boshqalariga nisbatan Sug‘dda anchayin ko‘p bo‘lgan
bo‘lishi mumkin. Sug‘diylarning o‘zaro muayyan uyushmaga uyushuvlarida ularning e’tiqodiy
jihatdan yaqinligi ham o‘ziga xos ahamiyat kasb etgan;
– Xitoy yilnomalarida boshqa turkum manbalar orqali ma’lum bo‘lgan shomonlik, brahmanizm,
moniylik kabi diniy qarashlar xususida ma’lumotlar yo‘q. Bunga sabab xitoyliklar Sug‘dni yaxshi
bilmaganlar va bu yerga kelgan rohiblar ham bir marotaba bo‘lishgan. Shuning uchun ham mazkur
diniy qarashlarning Sug‘ddagi holati xususida xitoy yilnomalari birlamchi manba bo‘la olmaydi;
– Yilnomalardagi ma’lumotlarga e’tibor qilinsa, Sug‘ddagi har bir mulkning o‘z ibodatxonasi
va yirik ziyorat markazi bo‘lganligi anglashiladi. Bu arxeologik manbalar asosida ham o‘z tasdig‘iga
ega. Shuning uchun ham Sug‘dni bosib olgan arablar bu hududlarni ziyoratgoh sifatida qabul qilishni
xohlamaganliklari uchun ham bu yerlarga Kofirqal’a (Kofirqal’alar bir nechta bo‘lgan) nomi
berilgandir.
Bir so‘z bilan aytganda ilk o‘rta asrlarda (islom diniga qadar) Sug‘ddagi diniy qarashlar, aholi
orasida dinga bo‘lgan munosabat masalasida xitoy yilnomalarida keltirilgan ma’lumotlar bu boradagi
tadqiqotlar olib borishda ma’lum yo‘nalishni belgilashda yordam berishi shubhasiz.
Do'stlaringiz bilan baham: |
