|
ILMIY AXBOROTNOMA
FILOLOGIYA 2016-yil, 2-son
tanqidchiligida qo‘yib kelingan “millatchi”, “xalq dushmani” degan ayblovlarning boshlanishi,
debochasi edi.
Ayn Cho‘lpon she’riyatiga sinfiylik mezonlari bilan yondashadi. Cho‘lponning xalq, millat
dardi bilan yongan o‘tli she’rlaridan parchalar keltirib, “xalqni hech qatlamga ajratmasdan “xalq
uchun yonaman” deyish, men “millatchiman” deyishdan iboratdir”, deb xulosa chiqaradi.
Ushbu maqola o‘z davrida ham, keyinchalik ham adabiyotshunoslarning diqqat markazida
bo‘ldi. Cho‘lponni tanqid qilmoqchi bo‘lgan sho‘ro tanqidchilari, albatta, bu maqolaga bot-bot
murojaat qilishardi.
Yosh, otashqalb shoir Oybek bahsga aralashib, Ayn da’volariga qarshi chiqib, Cho‘lponni
himoya qildi. U “Cho‘lpon. Shoirni qanday tekshirish kerak” nomli maqolasida Aynning Cho‘lponni
yo‘qsil xalq shoiri emas millatchi, xayolparast, badbin, mafkurasi buzuq degan da’volarini rad etar
ekan, masalaga ilmiy asosda yondashish lozim deb hisoblaydi. Oybek Cho‘lpon ijodiga baho berishda
tadrijiy yondashish lozimligini, barcha davrdagi asarlariga bir xil mezon bilan yondashib bo‘lmasligini
ta’kidlaydi. Bunda shoir dunyoqarashini shakllantirgan tashqi omillar – ijtimoiy o‘zgarishlarni hisobga
olmay turib, uning mafkurasi to‘g‘risida gapirish nojoiz, deb hisoblaydi. Boshqa muhitda voyaga
etgan Cho‘lpon proletar yo‘qsil shoiri bo‘la olmaydi, bunday shoirlar “mafkurani kurashda, hayotda
kasb etib kelayotgan yangi nasldan chiqadi”, deb yozadi Oybek.
Oybek Cho‘lponni xayolparast degan fikrga qarshi chiqadi. Xayol nafaqat ijod uchun, balki ilm-
fan uchun ham nihoyatda zarur ekanini ta’kidlaydi.
Oybek ham Ayn kabi adabiyotni sinfiy deb biladi. Biroq Cho‘lpon she’rlarini talqin etishda
uning go‘zal san’atligiga e’tibor qaratish lozim deb yozadi. Bunga rus shoiri Pushkinni misol qilib
keltiradi. Oybek fikricha, “Pushkin yo‘qsil el uchun she’r yozgan emas”. Biroq, u rus she’riyatining
badiiy yuksak namunalarini yaratdi. Shuning uchun butun Rus xalqi Pushkinni sevib o‘qiydi.
Cho‘lpon ham shunday. “Cho‘lponning mafkurasi emas, balki yaratgan badiiy namunalari o‘qiladi,
voz kechilmaydi”.
Oybek maqolasidan keyin, bahsga Usmonxon degan munaqqid aralashadi. U “Munaqqidning
munaqqidi” nomli maqolasida to‘lig‘icha Aynni qo‘llab-quvvatlaydi. Yosh Oybekni Cho‘lponni
himoya qilganlikda ayblab tanqid qiladi. Uning da’vo qilishicha, Oybek adabiyotga burjuaziya ko‘zi
bilan qaraydi va marksizmdan uzoq turadi: ”marksist” Oybek marksizmdan aytib bo‘lmaslik darajada
uzoqda turadi. Bu yerdan shuni aytib qo‘yishliq kerakki, Oybek Cho‘lponning mafkurasini o‘layotgan
mayda burjuaziya, millatchilik mafkurasi bo‘lg‘onligini inkor etmaydi. …Oybek Cho‘lponning
«namuna»lariga uning «mafkura»sidan tashqari shu qadar ahamiyat beradikim, agar Oybek
Cho‘lpondan zimnan mafkuraviy tomoq yemasa, uning shaklini bu qadar maqtamas edi. Oybek oldin
Cho‘lponning mafkurasini sevgan, so‘ngra shaklini yoqtira boshlag‘on».
Bundan ko‘rinadiki, maqola muallifi nafaqat Cho‘lponni, balki uni himoya qilish uchun otilgan
yosh shoir Oybekni ham juda ko‘p o‘rinlarda nohaq qoralaydi. Go‘yoki bu bilan munaqqid Cho‘lponni
himoya qilganlarning holiga voy degandek fikrni o‘rtaga tashlaydi. Aynni yoqlagan bu munaqqid yosh
shoirni nazariga ilmaydi. Cho‘lpon ijodiga ham kibr-havo bilan munosabatda bo‘ladi. Lekin Oybek
yana jim turmadi. U Usmonxonning ushbu tanqidiga javoban «Munaqqidning «munaqqidi»
maqolasining egasiga» nomli maqolasini e’lon qiladi. Yosh shoir tanqidchi Usmonxondan farqli yo‘l
tutadi. U ba’zi o‘rinlarda munaqqidning fikrlariga qarshi chiqadi. Ba’zi o‘rinlarda esa nohaqligini tan
oladi. Bu bilan Oybek ijodkorona beg‘uborligini ham isbotlaydi. U Usmonxonning
«sotsiyolo‘g‘icheskiy meto‘d» haqidagi da’volarni rad etish barobarida Aynning maqolasidagi ayrim
o‘rinlarga ham o‘z e’tirozini bildiradi: «Xayolparastlikni yolg‘iz millatchilikka bog‘lab qo‘yish to‘g‘ri
emas. Albatta, yo‘qsullar diktaturasi davrida millatchi bo‘lishlikning xayolparastlikka ta’siri zo‘r
bo‘lg‘oni kabi uzviy tuzilish va boshqalarning ham ta’siri bo‘ladi».
Aslida olim Bahodir Karimov ta’kidlaganidek, «…sinfiylik va meto‘d masalalarida yosh Oybek
ham marksist «Ayn» va Usmonxondan ko‘p uzoqlashib ketgan emas».
Biroq Oybekning bu «qizil» tanqidchilardan farqli jihatlari ham ko‘p edi. Ya’ni u badiiy
adabiyotning mohiyatini yaxshi tushunar va uning go‘zalliklarini ham yurakdan his etardi. Bu
shoirning munaqqidlar bilan bahsga kirishgan maqolalarida va ijodida ham yaqqol ko‘zga tashlanadi.
1917-yilda amalga oshirilgan Oktabr to‘ntarishidan so‘ng mo‘rtdek ko‘ringan siyosiy tuzum
vaqt o‘tgan sayin o‘zining qonli hukmronligini mustahkamlab bordi va yetmish yildan ziyodroq
hukmronlik qildi. Bu vaqt mobaynida o‘zbek xalqining ko‘plab ma’rifatli vakillari turli ayblovlar bilan
qatag‘on qurboni bo‘ldilar. XX asr o‘zbek adabiyotining buyuk shoiri Abdulhamid Sulaymonqul o‘g‘li
– Cho‘lpon ham shunday qurbonlardan biri bo‘ldi. Bunda yillar o‘tgan sayin tobora “qizillashib”
91
Do'stlaringiz bilan baham: |
