|
ILMIY AXBOROTNOMA
IQTISODIYOT
2017-yil, 2-son
bo
gʻliqdir. Ijtimoiy samaradorlikka erishish – insonlarning ijtimoiy yashash sharoitlarini yaxshilanib
borishi b
oʻlib, u iqtisodiy samaradorlikni oshirishga imkon yaratadi. Oqibatda u insonning mehnat
qilish qobiliyatiga ta’sir k
oʻrsatib, uning mehnat unumdorligini oshirishga olib keladi. Shu bilan
birgalikda, ijtimoiy dasturlarni amalga oshirish uchun moddiy asos zarur. Bu moddiy asos korxonalar
faoliyatini iqtisodiy samaradorligini oshirish orqali erishiladi. Demak, servis iqtisodiyoti sharoitida
samarali faoliyatning yangicha mazmunini quyidagicha ifodalash mumkin: faoliyat samaradorligi
samaradorlik tushunchasining mohiyati yoki mazmuni bilan
oʻlchanmaydi, balki ijtimoiy
samaradorlikni tashkil qiluvchi k
oʻrsatkichlar orqali belgilanadi. Bu koʻrsatkichlar iqtisodiy
samaradorlikni belgilovchi k
oʻrsatkichlarga nisbatan kengroq mazmunga ega. Samaradorlikni tashkil
etuvchi sifatiy holatlarning
oʻzgarishi xoʻjalik yurituvchi subyektlar faoliyatining samaradorligini
baholash zaruratini keltirib chiqaradi. Shu bilan umumiy qabul qilingan nuqtaiy nazarga k
oʻra,
ijtimoiy samaradorlikni aniq miqdoriy
oʻlchovga tushirib boʻlmaydi. Shunday qilib, an’anaviy tarzda
samaradorlikni faqat iqtisodiy tabiatini aks ettirish mumkin, uning ijtimoiy va ijtimoiy-iqtisodiy
jihatlarini miqdoriy mezonlar bilan
oʻlchash murakkabdir. Bunday nuqtai nazar hozirgi davrda
iqtisodiy fanlarda keng tarqalgan. Shu bilan birgalikda, servis iqtisodiyoti sharoitida samaradorlikni
baholash muammosi yechimiga bo
gʻlangan ilmiy tadqiqotlar dolzarblashib bormoqda va bu
y
oʻnalishdagi ilmiy tadqiqotlarga talab ancha yuqoridir.
Rivojlangan bozor iqtisodiyotli mamlakatlarda servis iqtisodiyotining shakllanishi bilan faoliyat
samaradorligini baholash masalalari tadqiqotiga alohida e’tibor qaratilmoqda. Biz ham
oʻz
tadqiqotimizda ushbu masalaga
oʻz e’tibormizni qaratmoqchimiz. Buning uchun birinchi navbatda
samaradorlik tushunchasiga va uning ta’rifiga e’tibor berish maqsadga muvofiq. Samaradorlik
tushunchasi murakkab tushuncha ekanligini e’tirof etib, ilmiy adabiyotlarda (efficieny – inglizcha) bir
nechta tarjimaviy talqinga ega bir muncha keng tarqalgan «efficieny» iborasini samaradorlik,
harakatchanlik, mahsuldorlik, harakatchanlik qobiliyati, operativlik kabi tushunchalar bilan izohlash
mumkin [6]. Hozirgi vaqtda samaradorlikni k
oʻplab ta’riflari nafaqat iqtisodiyot fanlarida, balki
boshqa fanlarda ham keltirilgan.
Agar ishlab chiqarish samaradorligi k
oʻrsatkichi mehnat unumdorligi koʻrsatkichiga
taqqoslansa, ishlab chiqarishning umumiy sarflari yi
gʻindisida jonli mehnat sarflari qanday ulushni
tashkil etishni k
oʻrsatuvchi koeffitsiyentga ega boʻlamiz. Bu ulushning kamayishi bevosita ishlab
chiqarishdan jonli mehnatni nisbatan va mutlaq ozod qilinishi t
oʻgʻrisida dalolat beradi [1].
«Samaradorlik» tushunchasi nihoyatda keng tushunchadir, u olingan samaraning sarflarga
nisbatini aks ettiradi [1].
Samaradorlashtirish – mehnat faoliyatining u yoki bu sohasida yuqoriroq natijalarga erishish va
ushbu natijalarning birligiga sarflarni qisqartirish maqsadlarida eng yaxshi yechimlarni izlashdir.
Mehnat unumdorligi, ishlab chiqarish samaradorligi, mahsuldorligi iqtisodiy makonning bir-
birini t
oʻldirib turuvchi parametrlaridir. Chunki ular ayni bir usha obyektning – ishlab chiqarilgan
mahsulotini turli tomondan, ya’ni jonli mehnatni tejash, ishlab chiqarish chiqimlarini qisqartirish va
jamiyat ehtiyojini mumkin qadar qondirish tomonidan k
oʻrib chiqadi. Iqtisodiy makonning aniqlangan
parametrlari tabiiydir, chunki ular iqtisodiy hodisalar mohiyati va tabiatini aks ettiradi [1].
Ilmiy adabiyotlarda resurs-sarf nuqtaiy nazaridan samaradorlik va unumdorlikni tashkil qilishda
bir xil k
oʻrsatkichlar sifatida tadqiq etiladi. Ammo iqtisodiy tushunchalar sifatida ular turlichadir.
Shuning uchun resurs yondashuvi b
oʻyicha samaradorlikni baholashda unumdorlik koʻrsatkichlari
tizimiga t
oʻxtalish maqsadga muvofiqdir.
Iqtisodiyot fani
oʻrganayotgan unumdorlik konsepsiyasida unumdorlik koʻrsatkichlari tizimini
ishlab chiqarish omillari nazariyasi asosida tuzilgan. Mazkur nazariyaga asosan, unumdorlikning
asosiy vazifasi minimal sarflar asosida maksimal natijalarga erishish hisoblanadi. Bunga k
oʻra
unumdorlikning umumiy formulasi quyidagicha.
Unumdorlik = mahsulot ishlab chiqarish / sarflar, (1);
Yuqori k
oʻrsatkichni hisoblashda bir-biridan farqlanuvchi uch turdagi unumdorlikni ajratib
k
oʻrsatishimiz mumkin: xususiy unumdorlik, umumiy unumdorlik, koʻp omilli va ishlab chiqarish
omillarining yalpi unumdorligi.
Xususiy unumdorlik – ishlab chiqarish omili sifatida foydalaniladigan bir resursni s
oʻnggi
natijaga nisbatan tavsiflaydigan k
oʻrsatkich. Bu koʻrsatkich ishlab chiqarishning bir omilli
samaradorligini namoyon etadi.
132
Do'stlaringiz bilan baham: |
