|
ILMIY AXBOROTNOMA
TARIX
2017-yil, 2-son
Gʻurakning arablarga qarshi kurashmaganligini Devashtich xoinlik deb hisoblagan. Mugʻ togʻi A-19
hujjatida
’’γw’’n’k – “gunohkor, xoin” soʻzining Devashtich tomonidan Gʻurakka nisbatan
ishlatilganligi buni isbotlaydi [39]. Bundan tashqari, Nasaf hukmdorligini 734 – 737 yillarda
boshqargan al-Ashkand Su
gʻd hukmdori Gʻurak bilan ittifoqchi boʻlgan [40]. Yuqoridagi ma’lumotlar
esa konfederatsiya hukmdorlarining ittifoqqa birlashishlari zamirida tashqi dushman hujumini
qaytarish sharti b
oʻlganligidan dalolat beradi.
Oltinchi asos esa konfederatsiya subyektlarining mustaqil iqtisodiy siyosati bilan bo
gʻliq.
Ma’lumki, ilk
oʻrta asrlarda Sugʻd Samarqand (markaz), Panch (Panjikent), Kesh (Shahrisabz),
Naxshab (Qarshi) kabi nisbatan yirik va Kushoniya (Kattaqur
gʻon), Maymurgʻ‚ Kabudon, Fay kabi
kichik hukmdorliklardan tashkil topgan edi. Su
gʻd konfederatsiyasining a’zolaridan Samarqand, Kesh,
Naxshab, Panch, Kushoniyada tanga zarbi b
oʻlganligini isbotlovchi numizmatik manbalar mavjud.
Su
gʻd konfederatsiyasi ixshidlari tomonidan VII asr ikkinchi yarmidan to VIII asr oʻrtalarigacha
zarb qildirilgan xitoy taqlidi tangalarida su
gʻdiy yozuvda šyšpyr – Shishpir (640-yy.)‚ βrγwm’n –
Avarxuman (650-yy.)‚ twk’sp’
δ’k – Tukaspadak (690-yy.)‚ trγwn – Tarxun (700-710)‚ ’wγrk – Gʻurak
(710-738)‚ twr
γ’r – Turgʻar (738-750) kabi hukmdorlari ismi [41] ‚ Keshda zarb qilingan tangalarning
bir qanchasida su
gʻdiy yozuvli kšy’n’k γwβ ’’xwrp’t –Kesh hukmdori Axurpat jumlasi [42], ot tasviri
va yozuv (
βγyγwβ– “ilohiy hukmdor”)‚ ikkinchi tomonida esa shaklli tam
gʻa va uning ustida yozuv
oʻrin olgan Naxshab tangalari [43], sugʻdiy yozuvda pncyMR’Ycm’wky’n– “Panch hukmdori
Chamaukyon” jumlalari
oʻrin olgan va tanganing orqa tomonida esa ‚ tamgʻalar mavjud Panch
tangalari [44] konfederatsiya hukmdorliklarining
oʻz tanga zarbiga ega ekanligini koʻrsatadi. Hatto
Kushoniya hukmdorligining kichik mulki hisoblangan Samitonda ham tanga zarb qilinganligi
numizmatik materiallar asosida oydinlashadi [45]. Shuningdek, Markaziy Osiyoning Choch,
Ustrushona, Far
gʻona, Toxariston, Xorazm, Buxoro (Gʻarbiy Sugʻd) kabi konfederativ davlat
uyushmalarining ham alohida mustaqil tanga zarbi b
oʻlganligi ma’lum [46].
Yettinchidan, federativ tuzulishdagi davlat yagona markazdan boshqarish qoidalariga ega
b
oʻlib, konfederatsiyada esa muvofiqlashtirish mavjuddir. Lekin bu holat konfederatsiya a’zolarining
ixtiyoriy tan olishi orqali amalga oshiriladi. Xususan, qadimdan Samarqand hukmdorlari
konfederatsiya markaziy hokimiyatini boshqarishgan b
oʻlsa, Kesh kuchaygan vaqt uning hukmdorlari
markazlik maqomi uchun da’vo qilishgan [47]. Shu bilan bir qatorda Panch hukmdorlari ham
oʻz
davrida konfederatsiya markaziy hokimiyati taxti uchun kurash olib borishgan [48]. Bu haqda Mu
gʻ
to
gʻi sugʻdiy hujjalarida keltirilgan “Sugʻd podshosi, Samarqand hukmdori Devashtichdan” deb
boshlanuvchi maktublar ham muhim manba b
oʻla oladi [49].
Su
gʻd hukmdorliklarining konfederativ asosda boshqarilganligini koʻrsatuvchi asoslardan
keyingisi ularning mustaqil tashqi siyosat olib borganliklari b
oʻlib [50], bu haqda manbalarda
ma’lumotlar saqlanib qolgan. Xususan, 437 yilda Samarqanddan, 642 - yilda Keshdan Xitoyga elchilar
yuborilgan [51]. Arablar bosqini davrida
Gʻurakning Xitoyga yuborgan elchiligi (719 - y.) [52], ayni
shu davrda (719-721) Devashtichning Far
gʻona, Choch, Turk xoqonligi bilan tashqi aloqalar olib
borgan [53].
Su
gʻdda konfederativ boshqaruv uchun asos boʻlgan omillar tahlili bilan birga mazkur
konfederatsiyaning xronologik chegarasini ham aniqlash muhim masaladir. Tanga zarbi nafaqat
Su
gʻdda konfederatsiyasining vujudga kelishiga sabab boʻlgan muhim omillardan hisoblanadi, balki
tangalar asosida konfederatsiyaning mavjud b
oʻlgan xronologik chegarasini ham aniqlash bir muncha
ishonchli.
Mil. av. II asrga kelib Yunon-Baqtriya davlatidagi boshboshdoqliklar va tashqi kuchlar hujumi
(mil. av. 175-145) natijasida davlatning parchalanishi kuchaydi. Ayni mana shu davrda Su
gʻd Yunon-
Baqtriya davlatidan ajralib chiqadi. Lekin bu davrda hali su
gʻdiy hukmdorlar Yunon-Baqtriya hukm-
dorlariga (asosan Yevtidem, Girkod) taqlidan yunon yozuvidagi tangalar zarb qilishgan [54].
Faqatgina asrimizning boshlariga kelib Su
gʻdda zarb etilgan tangalardagi yunon yozuvining oʻrnini
su
gʻdiy yozuv egallagan [55]. Ana shu asosda Sugʻdning oʻz nomidan mustaqil sugʻdiy tangalar zarb
qila boshlagan milodiy Iasrdan boshlab, to konfederatsiya hukmdorlarining
oʻrnini arablar tomonidan
tayinlangan noiblar egallagan davrigacha, ya’ni, milodiy VIII asrning ikkinchi yarmigacha b
oʻlgan
davrni Su
gʻd konfederatsiyasining xronologik chegarasi deb shartli ravishda belgilash mumkin.
Xullas, Markaziy Osiyo tarixida muhim
oʻrin egallagan Sugʻd tarixiy-madaniy oʻlkasi oʻzining
geografik joylashuv, iqtisodiy salohiyatiga tayangan holda uni b
oʻysundirishga harakat qilgan
10
Do'stlaringiz bilan baham: |
