|
ILMIY AXBOROTNOMA
TARIX
2017-yil, 2-son
asosan qarindoshlik rishtalari bo
gʻlab turganligi koʻrsatadi. Sugʻdda konfederatsiyaga birlashishning
bosh sharti bu qarindoshlikni k
oʻrsatish maqsadida ajdodlar ruhiga qurbonlik keltirish hisoblangan.
Ikkinchidan, konfederatsiya hududining doimo bir xil turmaganligi borasidagi fikrlar ham Su
gʻd
misolida k
oʻzga yaqqol tashlanadi. Xitoy yilnomalarida keltirilganidek, Sugʻd konfederatsiyasi dastlab
markaz Samarqand va uning atrofi hududlarini birlashtirgan b
oʻlsa, keyinchalik uning tarkibi Kesh,
Panch va Fay kabi ma’muriy birliklar bilan yanada kuchaygan. Arab tarixchi-sayyohlarining Su
gʻd
hududlari t
oʻgʻrisida keltirgan ma’lumotlarining turli tumanligi ham mazkur konfederatsiyaning
ba’zan kengayganligidan va ba’zan torayganligidandir [21]. Arab tarixchi-sayyohlaridan farqli
ravishda xitoy yilnomalarida Su
gʻdning markazi boʻlgan Kan (Samarqand)ga boʻysinuvchi hududlar
qatoriga Mu (Marv?) Unaxe (Chorj
oʻy)ni ham kiritishganligi tadqiqotlar keltiriladi [22]. Bundan
tashqari, Su
gʻd konfederatsiyasining teng a’zolaridan biri boʻlgan Panchning aksariyat manbalarda
keltirilmaganligi [23] ham s
oʻzsiz Sugʻd konfederatsiyasi subyektlarining markazga nisbatan bir
xildagi turmaganligi bilan bo
gʻliq. Bundan tashqari, 712 yil Sugʻd markazi Samarqand arablar
tomonidan egallanganidan s
oʻng, oʻrtada tuzilgan shartnomaga muvofiq, konfederatsiya chegaralariga
Kesh va Naxshab ham kiritilganligi qayd etilgan [24]. Ushbu holatda ham Su
gʻd konfederatsiyasi oʻz
mavjudligini y
oʻqotmaslikka harakat qilingan. Hatto ushbu sharoitda ham Sugʻd ixshidi Gʻurak (710-
738) Ishtixondan turib mamlakat boshqaruvini olib borishga majbur b
oʻlgan [25].
Uchinchidan, bugungi kunda “konfederatsiya”ga berilgan ta’rifga k
oʻra, unda yagona fuqarolik
mavjud emas. Faqatgina konfederatsiya hududida shaxs maqomining bir-biriga yaqinligini ta’minlab
beruvchi normalar
oʻrnatilishi mumkin. Bu esa Sugʻd misolida xitoy yilnomalaridagi ma’lumotlar
asosida yanada aniqlik kasb etadi. Jumladan, yilnomalarda Kan (Samarqand), Mi (Maymur
gʻ), Shi
(Kesh) kabi “Xu
oʻlkalari”dan Xitoyga kelib, oʻz savdo koloniyalarini (faktoriyalar) barpo etganligi
haqidagi qaydlar uchraydi [26]. Ushbu ma’lumotlardan ma’lum b
oʻladiki, samarqandlik, kushoniyalik,
maymur
gʻlik va keshlik savdogarlar hamkorlikda faoliyat yuritib, Xitoyda oʻz savdo manzillariga asos
solishgan [27]. Shuning bilan birga ular qayerda b
oʻlmasin, Sugʻdning qaysi hukmdorligidan
kelganligiga qarab
oʻz jamoa maskanlarini barpo etishga urinishgan. Mazkur savdogarlar Sugʻd
fuqarosi sifatida emas, balki,
oʻzlari mansub hukmdorlikning fuqarosi sifatida qayd etilishi holati
yuqoridagi fikrga asos beradi.
T
oʻrtinchidan, Sugʻdning konfederativ asosdagi boshqaruvini koʻrsatuvchi yana bir jihat davlat
boshqaruv tizimining davlat hokimiyati (ya’ni, qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud) organlariga
b
oʻlinmagan edi. Unda faqat yagona maqsadlarni amalga oshirishga koʻmaklashuvchi muvofiqlashti-
ruvchi organ – “Oqsoqollar kengashi” mavjud b
oʻlgan [28]. Ta’kidlash oʻrinliki, hukmdor ixshidlar
“Oqsoqollar kengashi” oldida hisobot berishgan [29].
Beshinchidan, davlatning asosiy kuchi q
oʻshin boʻlib, urush xavfi tugʻilganda yoki harbiy
yurish oldidan shahar, viloyatlarni muhofaza qilish maqsadida markazga konfederatsiya tarkibidagi
hukmdorliklar
oʻzlarining qoʻshini – chokarlari bilan xizmat qilgan [30]. Har bir hukmdorlik fuqarosi
davlat oldida harbiy majburiyatga ega b
oʻlgan. Sugʻdda harbiy xizmat uchun haq ham toʻlangan [31].
Mamlakatga tashqi dushman kuchlari hujumi davrida nafaqat konfederatsiya a’zolari, balki q
oʻshni
ittifoqlarga ham q
oʻshin yetkazib berish sharti boʻlgan koʻrinadi. Masalan, Arab xalifaligi qoʻshin
tortgan vaqtda Buxoro malikasi ularga qarshi kurasha olmasligini anglab, Su
gʻd konfederatsiyasi
hukmdori Tarxun (700 – 710)dan yordam s
oʻraydi. Tarxun boshchiligidagi qoʻshin yordamga keladi.
Lekin yordamchi kuchlari ma
gʻlubiyatga uchragach, malika ilojsiz Qutayba ibn Muslim bilan sulh
tuzib, unga darvozalarni va tashqarida b
oʻlgan koʻshk eshiklarini ochadi hamda shaharni uning
ixtiyoriga topshiradi [32]. K
oʻrinib turibdiki, tashqi dushman hujumi vaqtida nafaqat konfederatsiya
hukmdorlarining balki Su
gʻd konfederatsiyasining qoʻshnilariga ham yordam berishga harakat qilgan-
ligi bunga yaqqol misol b
oʻladi [33]. Shuningdek, Sugʻd markazi Samarqandning yuechjilar
tomonidan egallanishi [34], 437- yilda xioniylarning ushbu shaharni egallashlari [35], Tabariy
ma’lumotlarida keltirilgan Janubiy Su
gʻdga Sosoniylar yurishlari [36], milodning 25-265 - yillarida
Naxshab hududlariga kushonlarning yurishlari [37] Su
gʻd hukmdorlarining doimiy harbiy harakatlar
olib borishlari uchun birlashishlarini taqozo etgan. Shuningdek, Arab xalifaligi bosqini arafasida,
bosqin jarayonlarida Korzanch va Devashtich munosabatlari, Devashtich –
Gʻurak aloqalari, ayniqsa,
Gʻurak va Afshun munosabatlari natijasidan Sugʻd hukmdorlarining bir-birlariga yordam berishga
intilgani ma’lum b
oʻladi [38]. Konfederatsiyaga birlashgan hukmdorlarning umumiy dushmanga
qarshi birgalikda kurashishlari shart holat b
oʻlib, bunga amal qilmaslik xoinlik hisoblanilgan.
9
Do'stlaringiz bilan baham: |
