|
ILMIY AXBOROTNOMA PEDAGOGIKA 2019-yil, 6-son
91
bir inson o‘zi o‘sib-ulg‘aygan (zamin) mamalakatni eng yaxshi va go‘zal mamlakat deb tushunmog‘i
kerak”. Shuningdek, Mahmud Qoshg‘ariy XI asrda yashab, ijod etgan tilshunos olim o‘zining “Devonu
lug‘otit turk” [“Turk so‘zlar devoni”] asarida turkiy xalqlarning Vatanga bo‘lgan muhabbati va sadoqatlari,
Vatanni ardoqlash, Vatanga tegishli har bir narsani muqaddas bilish, o‘zini shu Vatanning farzandi deb his
qilish haqiqiy insonga xos fazilat ekanini aytadi, e’zozlaydi.
Mahmud Qoshg‘ariy erk, ozodlik, mustaqillik insoniyatni hamma vaqt faol harakat qilishga
chorlaganini uqtiradi. Uning fikricha ozodlik, mustaqillikni istagan inson loqaydlik qilmagan, uning uchun
kurashgan [7].
Vatan haqidag falsafiy fikrlar Xoja Ahmad Yassaviyning “Hikmatlari”da ham olg‘a surilgan:
Boshim tufroq, o‘zim tufroq, jismim tufroq,
Haq vasliga yetarman deb ruhim mushtoq [4].
Uning ma’nosi tufroq-Vatandir. Tuproq necha asrlardan beri buyuk farzandlarni o‘z quchog‘iga
bosib kelayotgan mushfiq zamin. Shuning uchun biz uni e’zozlab Ona Vatan deymiz. Yassaviya tariqati
asoschisi bu baytda diydor sog‘inchidagi komil qalbning Ruh mushtoqligini ko‘rsatgan. Odam Vatan bilan
birlikka erishsa, u kafolat o‘z elining, balki olamning ehtiromiga sazovor bo‘ladi. Bunday kishini esa xalq
tushunadi, dunyo taniydi.
Ma’lumki, “Tabiat” va “Vatan” tushunchalarini bir-biridan ayri qarash mumkin emas. Yosh
avlodda tabiatga, uning o‘simliklar florasi va hayvonot olamiga gumanistik motivlarni uyg‘otish orqali,
ularda ona Vatanga mehr-muhabbatni tarkib toptirish mumkin. Shu nuqtayi nazardan Yusuf Xos Hojib ham
inson va tabiat munosabatlarini izohlashga intilib, tabiatning paydo bo‘lishi va jamiyat shakllanishining
o‘ziga xos jihatlarini ochib berishga harakat qilganini ta’kidlash joiz. U o‘zining [“Qutadg‘u bilig”]
dostonida inson va tabiatning o‘zaro aloqasi va omuxtaligi, ularni bir-biridan ajratish mumkin emasligi
moddiy borliqning hamda jonli materiyaning to‘rt narsadan (o‘t, suv, havo, tuproq) yaratilganligini izohlab
beradi. Mutafakkir, inson tabiatning bir uzviy bo‘lagi, uning eng ulug‘ farzandi sifatida uni o‘z beshigiday
qadrlashi, unga o‘z onasining bag‘riday sig‘inishi kerak, deb uqtiradi.
Yusuf xos Xojib ma’noning mohiyatini chuqurlashtirib borib insoniyatning buguni uchun saboq
bo‘ladigan va dolzarb jaranglaydigan muhim bir muammoni o‘rtaga tashlaydi, ya’ni: agar dunyo odamlari
o‘zlari yashaydigan shahar (qishloq)larni tark etib inson yashashi lozim ko‘rilmagan bir cheka joyga:
(masalan, toqqa chiqib ketsa dunyo buzilib, odam urug‘i quriydi, avlodi tugaydi) [14, 72].
Amir Temur o‘z eli-yurtini sevganini va uni mashhuri jahon qilganini, qudratli davlat barpo etib,
uni adolatli qonunlar bilan boshqarganini, millatimiz iftixorini Sohibqironni e’tirof qilib, “Bizkim – mulki
Turon, amiri Turkistonmiz, Bizkim – millatlarning eng qadimi va ulug‘i, Turkning bosh bo‘g‘inimiz”,
deganini o‘zining shiddatli umri mobaynida xalqning yaratuvchilik shijoatiga qulay imkoniyatlar yaratib
berishga intilganini ko‘rsatib beradi. Amir Temurning merosi “Tuzuklar”ni hikoya qilish orqali bolalarda
vatan oldidagi burchga sodiqlik, do‘st-u dushmanni taniy bilish, matonat, axloqan poklik kabi xislatlarni
tarbiyalash uchun keng imkoniyat mavjud. Shuningdek, o‘qituvchi “Temur tuzuklari”da Sohibqironning
oqil, sabr-toqatli, hayot mashaqqatlari va bevafoliklarini yaxshi biladigan donishmand sifatidagi siymosini
yosh avlodga ko‘rsatish orqali uning namunasida ularda vatanparvarlik, do‘stlik va sodiqlikni tarbiyalashni
yoddan chiqarmasligimiz lozim. Amir Temur haqiqiy vatanparvar va millatparvar shaxs bo‘lgan. Bu his-
tuyg‘uni Herman Vamberi shunday ifodalaydi: “...Turk va arab qavmidan iborat bo‘lgan barcha jahongirlar
va fotihlar kabi Temurda ham Ona Vatanga juda xos darajada tarafkashlik bor...Temurning shu maslagi
uning aziz Vatani O‘rta Osiyo uchun nihoyatda muhim va uzoq davom etgan samara berganini gapirib
o‘tirishga ehtiyoj yo‘qdir” [5, 48].
Amir Temur “Tuzuklari”da Ona Vatanni sodiq o‘g‘li vazir haqida quyidagi ibratomuz so‘zlarni
yozadi: “Tajribali, ishbilarmon va bilimdon vazir shunday bo‘ladiki, mamlakat obodonchiligini, raiyat va
sipohning tinch-farovonligini, xazina boyligini doim ko‘zda tutadi. Davlat, saltanatga foyda keltirishdagi
ishlarni bajarishga tirishib harakat qiladi. Saltanatga zarar yetkazadigan xatarli ishlarni bartaraf etishda
mol-u jonini ayamaydi” [11, 109]. Sohibqiron o‘z vatandoshlariga xiyonat qilib, dushman bilan til
biriktirgan navkarlar to‘g‘risidagi tuzugida o‘zining vatan oldidagi burch qanday bo‘lishi lozimligi haqidagi
qarashlarini bayon etadi: “Va amr qildimki, har bir navkar g‘anim nazdida hurmat-e’tiborga ega bo‘lib
qadrlansayu, biroq jangu jadal paytida o‘z begiga xiyonat qilsa, uning dushmaniga do‘stlik ko‘rsatsa, tuz
haqini, bek hurmatini, navkarlik burchini va undan ko‘rgan noz-u ne’matlarini unutsa, o‘z begining
dushmaniga yon bosib, uni o‘z begidan ustun qo‘ysa, bunday kimsani xizmatga yo‘latmasinlar. Hayotning
o‘zi bundaylarning qilmishiga yarasha jazosini beradi” [11,128-129]. Vatanga muhabbat, mazkur vatanda
istiqomat qiluvchi kishilarga bo‘lgan munosabatni ham o‘z ichiga oladi. Bu munosabat, avvalo, do‘stlik
munosabatida ifodalanadi. Sohibqiron mamlakat taxtiga o‘tirgan kundan boshlab do‘st-u dushman bilan
muomalada bir tekis yo‘l tutganligini ta’kidlar ekan …“haqiqiy do‘st o‘lkim, o‘z do‘stidan ranjimaydi,
Do'stlaringiz bilan baham: |
