Issn 2091-5446 ilmiy axborotnoma научный вестник scientific journal

ILMIY AXBOROTNOMA FILOLOGIYA 2019-yil, 4-son 
11 
egallab, Turkistondan O‘rta yer dengizigacha bo‘lgan hududlarda o‘z hokimiyatlarini o‘rnatganlar, 
degan xulosaga kelgan. Shu kabi K.Shoniyozovning ma’lumotlariga asoslanib, qipchoqlarning sharqiy 
guruhi hozirgi O‘zbekiston hududida, Sirdaryo bo‘ylarida XI asrlarda yashab, o‘zbek xalqining 
tarkibiga kirganliklarini (g‘arbiy qipchoqlar o‘zbek xalqi tarixiga keyinroq, XIV-XVI asrlarda 
qo‘shilganligini) aytgan va O‘zbekistondagi qipchoq urug‘lari nomi va ularning til xususiyatlari 
hozirgacha Respublikamizning deyarli hamma viloyatlarida saqlanganligini ta’kidlagan. Shuningdek, 
ko‘chmanchi qipchoqlarning bir qismi Dashtiqipchoqda qolib, XV asr 80-yillarida turk-mo‘g‘ul 
qavmlari bilan qozoq xonligiga asos soldilar, deydi [6, 29, 43]. 
Dashtiqipchoq toponimining qipchoq etnonimiga aloqasi haqida O‘zbekistonda etnologiya 
sohasining asoschilaridan hisoblangan B.Ahmedov, A. Asqarov va K.Shoniyozovlarning 
ma’lumotlari, ayniqsa, diqqatga molik. Dashtiqipchoq hududi va qipchoq aholisining qadimda yashash 
va tarqalish o‘rni, nomlanishi haqida ularning ajoyib fikr-mulohazalari mavjud. 
Akademik Ahmadali Asqarov ma’lumotlariga ko‘ra, Sirdaryoning yuqori oqimi va Tyanshan 
tog‘ tizmalarining g‘arbiy yon bag‘rlaridan Dnepr daryosining quyi oqimiga qadar yoyilgan dashtlar 
XI-XV asrlarga oid arab-fors manbalarida Dashtiqipchoq deb tilga olingan. Dashtiqipchoq aholisi 
sharq manbalarida- qipchoqlar, ruslarda-poloveslar, vizantiyaliklarda-kumanlar, vengerlarda-kunlar 
(gunlar) deb atalganligi ham ta’kidlanadi. Dashtiqipchoq ikki, ya’ni sharqiy va g‘arbiy qismlardan 
iborat bo‘lgan. G‘arbiy qismiga Yoyiq (O‘rol) va Itil (Volga) daryolaridan to Dneprgacha bo‘lgan 
hududlar kirgan. Undan Sharqqa tomon cho‘zilgan dashtlar sharqiy Dashtiqipchoq hududlarini tashkil 
qilgan. Yoyiq daryosi ularning chegarasi hisoblangan.
XIII asr boshlarida Dashtiqipchoqqa mo‘g‘ul istilochilari kirib keldi. Qipchoqlar XIV-XV 
asrlarda guruh-guruh bo‘lib, Shimoliy Kavkazda, Qirimda, Volga Bo‘ylarida, O‘rol tog‘oldi 
mintaqalarda, Dashtiqipchoqning sharqiy qismida, Yettisuvda yashar edilar. Amir Temur Sirdaryoning 
quyi qismda yashovchi qipchoqlarni Movarounnahrga ko‘chirgan. Ular tarkibi jihatdan: arlot, baxrin, 
burqut, do‘rman, iyjon, qtoy, qarluq, mojor, qipchoq, qiyot, qo‘ng‘irot, qurlovut, mang‘it, nayman, 
nukus, tangut, uyg‘ur, markit, qo‘shchi, o‘tarchi, jot, chimboy, kenagas, uyshin, tuboyi, toymas, echki, 
tuman-ming, shodbaxtli va boshqalardan iborat bo‘lgan. Bu qabilalar XIII asr boshlaridan tarix 
maydonida