|
ILMIY AXBOROTNOMA PEDAGOGIKA 2019-yil, 4-son
94
qayta anglab yetishga intiladi. Voqealar sabablarini Kroche boshqa idealistik va pozitivistik
konsepsiyalar, shuningdek tarixiy materializmga xos firklash jarayoniga nisbatan tashqi omillardan
(Xudo yoki qonun) emas, uning o‘zidan qidirigan.
XIX asr boshlaridan tarixni tushunishning yana bir muhim belgisi paydo bo‘ldi. Tarixiy reallik
tushunchasi qaror topdi. Bu tushuncha shunchaki nimanidir (davlat, urush, san'at, texnika va sh.o‘.)
tarixini ifodalamas edi, u tarixiy borliqning alohida turdagi realligini (tabiiy borliq realligiga o‘xshab)
ifodalar edi. Tarixiy reallik tarzida tushunilgan tarix predmetli tarixiy borliqdir, bunda tarixda ro‘y
beradigan (voqealar, jarayonlar, odamlar va ularning ishlari turli ijtimoiy va madaniy shakllari) barcha
narsalar qachondir paydo bo‘ladi, yashaydi va yo‘q bo‘lishga mahkumdirlar. Bunday tushunishda tarix
– unda ro‘y beradigan barchaning to‘plamigina emas, balki ana shu ro‘y berishlar sodir bo‘ladigan
«joy» hamdir, bu joyda «tarixiy borliq yoki mavjudlik» mavjuddir.
Tarix – tarixiy borliq va har qanday tarixiy hodisaning imkoni uchun zarur sharoitdir. Tarixiy
borliq bo‘lishi kerak, u odamlar yashashi va harakat qilishi uchun hamma narsa turadigan «joy».
Shunday qilib, tarix tushunchasi butun ijtimoiy-tarixiy mavjudlik va uning o‘zgarishlari; buni
«voqealar tarixi» deb nom olgan. Tarix unda paydo bo‘lib, unda mavjud bo‘ladigan barcha narsalar-
ning borliq usulidir. Tarixni qaytmaslik vaqtli jarayon deb tushunish bizning kunlarimizda uning
maxsus reallik sifatida ko‘rish g‘oyasi bilan to‘ldirilgan. Ko‘plab mutafakkirlar uchun «jamiyat» va
«tarix» juda yaqin tushuniladi; tarix tushunchasiga afzallik berish asosi shundaki, tarix mavjudlik usuli
jamiyatning fundamental xarakteristikasidir, ijtimoiy hayot o‘z mohiyatiga ko‘ra tarixning o‘zidir.
Jamiyat va tarix to‘g`risida alohida narsalar deb qarash ma'noga ega emas, chunki u yagona ijtimoiy-
tarixiy reallikdir.
XX asrning 20-30 yy. AQShda pozitivizm tanqidchilari kuchli pozitsiyaga ega bo‘lgan, ular
tarixiy bilimning nisbiyligiga (Amerika relyativizi deb ataluvchi) urg‘u berganlar. Tarixning klassik
paradigmasi rad qilindi, unga ko‘ra, tadqiqotchilardan mustaqil tarzda barqaror “g‘ishtchalar”-faktlar
mavjud va tadqiqotchilar ular asosida tarixning obyektiv obrazini yaratadilar, degan fikrga asoslangan.
Atoqli Amerika olimlari Ch.Bird va K.Bekker tarixchining o‘z tadqiqot natijalariga shaxsan o‘zi ta'sir
qilishining muqarrarligi, o‘tmishni obyektiv ravishda bilish mumkin emasligi, chunki, tarixiy
jarayonning tabiatining o‘ziga ko‘ra, tarixchi o‘rganayotgan narsasiga xolisona munosabatda bo‘la
olmaydi deb ta'kidlaydilar [3]. Barcha aniq o‘zgarishlarga qaramasdan, jamiyatni ijtimoiy organizm
sifatida tushunish, taraqqiyot (progress) konsepsiyasi, buyuk odamlar harakatlari ortida turgan
voqealar va jarayonlar o‘rtasidagi qonuniyatlar va vizual aloqalarni tushunish ideali; obyektivlik va
subyektivlik, moddiy va ma'naviy omillarning qarama-qarshiligi kabi XIX asr tarixiy fanining
pozitivistik «yuki» XX asrda hali uzoq umr ko‘rishi kerak edi. Relyativizm o‘z kasbiy vazifasini
o‘tmishni adekvat tarzda qayta tiklashda ko‘rgan va shuning uchun tarix fanining faktologik asosining
obyektivligini himoya qilgan aksariyat tarixchilar e'tiqodiga zid turgan. Amaliyotchi-tarixchilarning
mazkur qarashlari o‘z falsafiy asoslanishini neopozitivistik konsepsiyalarda topgan, ular antipozivistik
konsepsiyalar bilan bir vaqtda va parallel ravishda rivojlanib kelgan. Pozitivizm doirasida, xususan,
ilmiy bilimning mantiqiy tamoyillari faol ishlangan, shuningdek tarixchining tahliliy faoliyati tayan-
gan me'yor va qoidalari o‘rganilgan. Neopozivistik tarix falsafasi sotsiologik va psixologik omillar
rolini va, mos ravishda, o‘rganilayotgan hodisalarni xulq-atvor, tafakkur standartlari, kundalik
munosabatlarning turlari va tuzilishlari bilan solishtirish kabi tarixiy bilishning tushuntiruvchi
protseduralari(tartiblari) ning yetakchi rolini tan olish bilan tavsiflanadi.
Karl Raymund Popper (1902-1994) «tarixiylikni» go‘yoki kelajakni bashorat qilish imkonini
beruvchi «evolyutsiya qonunlarini» kashf etishga urinishi uchun keskin tanqid qilgan. Ayni paytda
tabiiy-ilmiy, ijtimoiy va tarixiy bilishning o‘xshash va farqlovchi jihatlarini adolatli ta'kidlagan, tarix
fanida tadqiqot protseduralarining tahliliga katta e'tibor qaratgan. Uning fikriga ko‘ra, mazkur
protseduralar ko‘p jihatdan fizikada foydalanadiganlar bilan aynan bir bo‘lishi mumkin. Umumiy
tarixiy qonunlar mavjudligini inkor etmasdan, Popper ayni paytda ular aksariyat hollarda trivial
(tuturiqsiz, eskirgan, siyqasi chiqqan) bo‘lib, nazariy fanlarda qonunlar bajaradigan vazifani bajara
olmasligini ta'kidlagan [4].
Neopozivistik yondashuv yangi tarixiy fan – hozirgi zamon muammolari bilan yaqindan
bog‘langan va jahon iqtisodiy krizislari fonida muvafaqqiyatli rivojlangan iqtisodiy tarixda yorqin
namoyon bo‘ladi. XX asr boshlaridayoq u Amerika, Buyuk Britaniya va Fransiya universitetlarida
o‘qitilgan. Birinchi asarlar, qoidaga ko‘ra, davlat iqtisodiy siyosatiga tegishli bo‘lib, siyosiy tarixdan
o‘tishning qulay yo‘li bo‘lgan. Lekin tez orada iqtisodiy-tarixiy tadqiqotlar narxlarning o‘zgarishi,
Do'stlaringiz bilan baham: |
