|
ILMIY AXBOROTNOMA
FILOLOGIYA
2017-yil, 4-son
75
1913-1915-yillarda Mahmudxoʻja Behbudiyning “Oyna” jurnalida yaqindan hamkorlik qilgan.
1917-1920-yillarda oʻzbek va tojik maktablari uchun “Alifbe” kitoblari tuzib, nashr ettirgan. Uning
“Saodat asri” romani ham bor.
Ma’lumki, Rossiyadagi 1917-yil fevral voqealari Turkiston jadidchilarining ozodlik uchun
boʻlgan harakatlarini faollashtirib yubordi. Matbuotni xalqni oʻygʻotuvchi, kurashga chorlovchi vosita,
deb bilgan ziyolilar yangi nashrlar chop eta boshlaydilar. Samarqandda ochilgan “Hurriyat” gazetasi
davrning siyosiy voqealari aks etgan koʻzguga aylandi. Ushbu gazetaning 1917-yil 27-sonidan 1918-yil
87-sonigacha Sayid Rizo Alizoda muharrirlik qilgan. Shu bilan bir qatorda u jadidlarning toʻngʻich
gazetasi “Samarqand”da Xoji Muin, Fitrat kabi ma’rifatparvar kishilar bilan birga ushbu nashrga
maqolalar yozib turgan. Sayid Rizo Alizodaning matbuotdagi ijodi yanada faollashadi. “Turkiston
xabarlari”, “Buxoroi sharif”, “Turon”, “Samarqand”, “Telegraf xabarlari”, “Sharq”, “Hurriyat”,
“Kambagʻallar ovozi”, “Shu’lai inqilob” kabi gazeta va kundalik varaqalarida Sayid Rizo Alizoda
qalami oʻtkir jurnalist, fidoyi ma’rifatparvar sifatida tanildi. Sayid Rizo Alizoda oʻz maqolalaridan
birida ”Muallim ila jurnalist millatning ikki qoʻlidir” deb yozgandi. U tilimiz sofligi hamda
savodxonlikni oshirish uchun kurashgan fidoyi inson boʻlgan. Samarqandda yangi usulda maktab ochib,
oʻzbek, fors, arab tillari grammatikasini, hisob, riyoziyot, handasa, tarix, jugʻrofiyaga oid darsliklar
tuzgan. 1933-1937-yillarda UzGUda (hozirgi Samarqand davlat universiteti) talabalarga arab va fors
tillaridan dars berib, yuksak malakali ilmiy-pedogogik kadrlar tayyorlashda ishtirok etgan.
Alizoda tilshunos sifatida tilning sofligiga va uning taraqqiyotiga jiddiy munosabatda boʻlgan.
Shu oʻrinda u boshqa tillarni oʻrganish va bilish foydali, hatto zarur ekanligini qayd qiladi. Ammo
jamiyat taraqqiyotida ona tilining rolini inkor qilish, uni halokatga solish va taraqqiyot doirasini
toraytirish zararli deb biladi. Sayid Rizo tilni jamiyatda kishilarning aloqa vositasi, shuningdek,
kurashning qudratli quroli va milliy madaniyatning bir shakli deb bilardi. U adabiy tilning ozodligi,
pokligi, ravonligi va ommabopligi toʻgʻrisida koʻplab maqolalar yozgan. Til har bir millat
mavjudligining asosiy belgisidir. Til har bir xalq va millatning tarixi, madaniyati, urf-odati, tafakkur
tarzi va uning hislatlarini oʻzida mujassamlashtiradi. Til yoʻqolishi bilan oʻsha xalq yoki millatning
tarixi ham yoʻqoladi, til qanchalik sodda, ravon va ommaga yaqin boʻlsa, oʻzining jamiyatdagi rolini
shu qadar yaxshi ijro etadi, deydi. 1914-yil chop etilgan “Oyna” jurnalining 35-sonidagi “Har millat oʻz
tili ila faxr qilur” maqolasida “Zamonamizning eng muhim masalalaridan biri til masalasidir. Hushyor
millatlar buning ahamiyatini barcha masalalardan ortiq qoʻyadilar. Agarda til va adabiyotimizni
muhofaza qilmay, unga ajnabiy lugʻat va soʻzlarni qoʻshaversak, biroz zamonda til va millatimizni
yoʻqotganda, diyonatimiz oʻz-oʻzi ila albatta yoʻqolur” deb kuyunib yozadi.
Sayid Rizo Alizoda “Turkiston - bizning Vatanimiz” degan maqolasida oʻzining ona yurtga
boʻlgan cheksiz mehr-muhabbatini buyuk his-tuygʻu bilan izhor qiladi. “Bizning Vatanimiz – taqdiri
zulmkor chor hukumati qoʻlida boʻlganida, Vatanimiz tuprogʻini kelgindilar toptalaganida, nomusi
oʻzgalarning qonli changalida azob tortganida, Vatanning jigarni qon qiluvchi nolalari bizga ta’sir
qilmasdi” deb yozadi. Shuningdek, “Shu’lai inqilob” jurnalining 1919-yil 4-sonida Sayid Rizo Alizoda
Vatan istiqboli yoʻlida qurbon boʻlish, uning baxt-saodati va sharafini himoya qilish uchun kurashish
muqaddas ish, deb biladi: “Shu yerning ob-havosidan bahramand boʻlib kamol topsangu, uning
sharafini himoya qilmasang, oyoq osti boʻlishiga, qadrsizlanishiga yoʻl qoʻysang, nobakor ajnabiy oʻz
Vataningni shon-shavkati uchun ota-bobolaringni kindik qoni toʻkilgan yeringni vahshiylarcha toptab,
qonini simirsa va uni oʻzining axlatxonasiga aylantirsa-yu, sen hissizlarcha qarab tursang yoki undan
qochsang, oʻzing uning haqoratlanishiga koʻmaklashsang, unda sen bu vatanning nomusli va sodiq
farzandi emassan” deydi. Sayid Rizo Alizodaning bunday publisistik jonfido maqolalari oʻsha yillarda
ham katta ahamiyatga ega boʻlib, oʻquvchilarning milliy iftixori va vatanparvarlik hissini oshirar, oʻz
yurtini himoya qilishga da’vat etardi.
Sayid Rizo Alizoda yuqorida aytgan soʻzlariga sodiq qolib, hayotining ogʻir damlarida ham
unga yuborilgan takliflarini rad qilgan. Uni yaxshi yashab-ishlash uchun Ozarboyjon, Eron, Turkiya,
Hindiston, Pokiston davlatlari taklif etib, yuborgan maktublariga qulluq qilib: “Men yashayotgan
Vatanda ham yumushlar koʻp”, deb javob bergan.
Sayid Rizo Alizoda nafaqat ma’rifatparvar, balki ajoyib tarjimon ham boʻlgan. U birinchi boʻlib
A.Qodiriyning “Oʻtgan kunlar”, “Mehrobdan chayon” romanlarini tojik tiliga tarjima qilgan.
Shuningdek, Pushkinning “Kapitan qizi”, “Yevgeniy Onegin”, “Dubrovskiy”, “Belkin qissalari”,
“Boʻron”, L.Tolstoy, A.Chexovlarning hikoyalari, Sinkler Eptonning “Yuz foiz”, Mopassaning
Do'stlaringiz bilan baham: |
