|
ILMIY AXBOROTNOMA
TARIX
2017-yil, 4-son
11
tomonlama va koʻp tomonlama qabul qilingan shartnomalarni tahlil etgan holda, yadroviy xavfsizlikni
ta’minlash mexanizmining tayanch nuqtalarini koʻrishimiz mumkin.
1963-yili sobiq Sovet Ittifoqi, AQSh va Buyuk Britaniya davlatlari tomonidan “Yadro qurolini
atmosferada, koinotda va suv ostida sinashni taqiqlash toʻgʻrisida”gi shartnoma imzolandi.
1968-yilda imzolangan va ikki yildan keyin kuchga kirgan “Yadro qurolini tarqatmaslik
toʻgʻrisida”gi shartnoma (YaQTTSh) xalqaro xavfsizlikni ta’minlashda alohida oʻrin tutadi.
Yadro quroliga ega boʻlgan qator davlatlar bu shartnomani imzolagach, ular yadro qurolini va
portlovchi jihozlarni boshqa davlatlarga bermaslik, yadro quroliga ega boʻlmagan davlatlarda yadro
quroli ishlab chiqishga yoki ular tomonidan yadro quroliga ega boʻlishga yordam bermaslik va boshqa
qator mas’uliyatlarni oʻz zimmalariga oldilar.
1972-yilda “Raketaga qarshi tizimlarni cheklash toʻgʻrisida”gi shartnoma va “Strategik hujum
qurollarini cheklash haqida vaqtinchalik bitim” kabi hujjatlar imzolandi. Birinchi hujjatga asosan,
AQSh va sobiq Sovet Ittifoqi davlatlari oʻzlarining hududlarida shartnomada koʻrsatilmagan joylarda
raketaga qarshi tizimlarni yaratmaslik majburiyatini olgan edilar.
Yadroviy qurollarning sobiq Sovet Ittifoqi va AQShda katta miqdorda yigʻilib qolishi, nafaqat
boshqa davlatlar, balki har ikkala davlat rahbarlarini ham mavjud muammoga jiddiy e’tibor qaratishga
majbur etdi.
1987-yilda Moskva va Vashington oʻrtacha va qisqa masofaga uchadigan raketalarni ma’lum
darajada qisqartirish boʻyicha oʻzaro kelishuvga erishdilar. Ushbu shartnomaga asosan, 1991-yilgacha
boʻlgan davrda sobiq Ittifoq tomonidan 1846 ta raketa va 825 ta tezlatgich moslamalar, AQSh
tomonidan esa 846 ta raketa va 318 ta tezlatgich moslamalar yoʻq qilindi. [4]
Ma’lum tanaffusdan soʻng, 1991-yilda AQSh va sobiq Sovet Ittifoqi tomonidan ommaviy
qirgʻin qurollarini tarqatmaslik sohasida katta ahamiyatga ega boʻlgan “Strategik hujum qurollarini
qisqartirish toʻgʻrisida”gi birinchi shartnoma (SHQQ1) imzolandi. Shartnomaga muvofiq Amerika va
sobiq Ittifoq davlatlarida joylashgan yadro kallaklarining uchdan bir qismidan ortigʻi qisqartirildi. [5]
Sobiq Ittifoq mustaqil davlatlarga boʻlinib ketgach, uning yadroviy arsenali Rossiya, Belarus,
Ukraina va Qozogʻiston davlatlarida qoldi. 1992-yilda Lissabonda sobiq Ittifoqning “yadroviy
merosi”ga ega boʻlgan ushbu davlatlar tomonidan yangi shartnoma imzolandi. Shu bilan birga,
shartnomada koʻrsatilgan yuridik talablarga koʻra, asosiy mas’ul davlat Rossiya Federatsiyasi boʻlishi
kerak edi. Shu asosda 1993-94-yillar mobaynida Belarus, Ukraina va Qozogʻiston davlatlarining yadro
qurollari Rossiya davlatiga oʻtkazildi.
Mutaхassislarning baholashicha, SHQQ1 shartnomasi yadro qurolini qisqartirish borasida olib
borilgan eng samarali harakatlardan biri deb hisoblash mumkin. Shartnomaga asosan, AQSh va RF
davlatlarida joylashgan yadro kallaklari soni chegaralangan boʻlib, har birida 6000 donadan
oshmasligiga erishildi. Keyingi yillar mobaynida ham ommaviy qirgʻin qurollarini tarqatmaslik va
ularni qisqartirish boʻyicha jiddiy harakatlar amalga oshirildi. 1993-yili Vashington va Moskva
tomonidan “Strategik hujum qurollarini qisqartirish toʻgʻrisidagi (SHQQ2) ikkinchi shartnoma
imzolandi. Ushbu shartnomaga koʻra, AQSh va RF oʻzlarining yadro kallaklari sonini 3500 tagacha
kamaytirish majburiyatini olishlari kerak edi. [6] Shartnoma 1996-yilda AQSh Senati tomonidan
ratifikatsiya qilindi. Ammo Rossiya Dumasi tomonidan ratifikatsiya qilinish jarayonida qator
qoʻshimcha shartlar qoʻyildi. Qoʻshimcha shartlar tomonlarda mavjud boʻlgan yadro qurollari va
tezlatgich bloklari muvozanatida katta farq mavjudligi natijasida kelib chiqishi bilan izohlandi. Uzoq
muddat davom etgan muzokaralarga qaramay, Shartnoma shartlarining bajarilishiga erishilmadi.
1996-yilning 24-sentyabrida BMT Bosh Assambleyasining 50-sessiyasida qabul qilingan
“Yadroviy sinovlarni butunlay taqiqlash toʻgʻrisida”gi sharnomani XX asrning soʻnggi oʻn yilligida
ommaviy qirgʻin qurollarini koʻpayishining oldini olish sohasida erishilgan muhim yutuqlardan yana
bittasi sifatida baholash mumkin. Shartnoma dunyoning 109 mamlakati tomonidan ratifikatsiya
qilindi. Yadro quroliga ega boʻlgan Buyuk Britaniya, Хitoy, Rossiya va Fransiya ham ana shu
davlatlar jumlasiga kiradi. Shu bilan birga, shartnoma AQSh, Eron, Pokiston va Shimoliy Koreya
davlatlari tomonidan imzolanmagan.
Moskva va Vashington oʻrtasida ommaviy qirgʻin qurollarini qisqartirish borasidagi harakatlar
keyingi yillar mobaynida yana davom etdi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
