Issn 2091-5446 ilmiy axborotnoma научный вестник scientific journal 2020-yil, 2-son (120) gumanitar fanlar seriyasi


ILMIY AXBOROTNOMA FALSAFA 2020-yil, 2-son



Download 4,58 Mb.
Pdf ko'rish
bet75/177
Sana07.04.2022
Hajmi4,58 Mb.
#535457
1   ...   71   72   73   74   75   76   77   78   ...   177
Bog'liq
KZn9wTepWq ilmiy jurnal

ILMIY AXBOROTNOMA FALSAFA 2020-yil, 2-son 
61 
umumiyligining konkret koʼrinishlari boʼlsa ham, ontologik-teologik asosiga koʼra, bir-biriga mos va bir 
butunlik yaxlitligini bildiradi.
Tasavvuf falsafasining yirik namoyondasi Ibn Аrabiy (1165-1240) oʼzining “Donolik usullari” 
asarida “Sharq” koʼzga koʼrinib turgan (irratsional.) borliq, “Gʼarb” nazardan panadagi koʼrinmas 
(ratsional) tuygʼu, deb yozgan edi. Boshqacha qilib aytganda, “Gʼarb” va “Sharq” universiumining 
gnoseologik chegaralarini belgilaydi va birida – sezgilar bilan (Sharq), boshqasida – aql bilan (Gʼarb) idrok 
qilinadigan dunyo yotishini koʼrsatgan edi [3].
Makrokosmosni teologik tushinish masalasida, insonning sharqona va gʼarbona faoliyat usulidagi 
farq, shartli va nisbiy xarakterga ega. Chunki “Sharq va Gʼarb odami” mohiyatiga koʼra, Inson dunyosining 
“yarim sharlari” boʼlib, bir butunlik tarzida eʼtirof etilishida jiddiy asos mavjud. Xususan, German Gress 
ularning umumiyligi haqida: “Sharq va Gʼarb hikmatlarida biz oʼzaro kurashayotgan dushmanlik kuchlarini 
emas, oraliqda silkinayotgan qutblarni koʼramiz” [4, 217], deb yozgan edi.
XIX-XX asrlar falsafasi tarixida “Sharq va Gʼarb” sivilizatsiyalari oʼzaro munosabati muammosi 
(ayniqsa, diniy konfessional kontekstda) hamda ularning ahamiyati yetarli darajada yoritilmagan. Chunki, 
XIX-XX asr xalqlari sivilizatsiyasi tarixini (tanqidiy yondashuvsiz, qiyosiy tahlilsiz), ularning mazmunini, 
ahamiyatini toʼliq ochib berish mumkin emas edi.
Shuning uchun ham K.S.Gadjievning “Zamonaviy Sharq ijtimoiy-madaniy, milliy tarixiy-madaniy 
xududlarni qamrab olgan. Yaʼni Yaqin Sharqda – arab-turk, Markaziy Osiyoda – turkiy xalqlar 
musulmonchiligi, Sharqiy Osiyoda: budda-sinto, konfutsion-hind, hind-buddiy-musulmonchiligi va boshqa 
dunyolarning har biri oʼzining xususiyatlariga ega va tegishli yondashuvni talab qiladi. Shu oʼrinda 
Sharqqa gʼarbona yondashuvda gegelcha tasavvur ustuvorligi, sharqona mentalitet rivojlanishining 
texnologik va boshqa shakllariga loqaydligi va ishonchsiziligi orqali belgilanadi” [5], degan fiqrida bu 
sivilizatsiyalarga teologik yondashuv ustuvor boʼlsa ham, muayyan haqiqat mavjud.
Zamonaviy mualliflar Osiyo davlatlarini modernizatsiyalashtirish, sekulyarizatsiyalashish 
imkoniyatlarini, ularning oʼzidan emas, balki tashqaridan izlashadi, diqqatni faqat tashqi ekzogen omil 
roliga, (xususan, demokratiyani eksport qilishga, prozelitizmga, “ommaviy madaniyat” transformatsiyasiga, 
inqilob 
fenomenga, 
davlat 
va 
jamiyat 
qurilishi 
institutlarining 
dominantligiga, 
erkinlikni 
mutlaqlashtirishga) qaratishmoqda. Buning amaliy koʼrinishiga, bugungi kunda Yevropa davlatlarida Yaqin 
Sharq, Аfrika va boshqa rivojlanayotgan davlatlardan qochoqlar ommaviy migratsiyasi bilan bogʼliq 
inqirozni misol qilib keltirish mumkin. 
Bunda ayrim mualliflar Sharq-Gʼarb yoki Gʼarb-Sharq (qaysini birinchi oʼringa qoʼyish, uning 
funktsional ahamiyatini mutlaqlashtirishini koʼrsatadi) ijtimoiy munosabatlari tizimida muayyan 
tomonlarni, yaʼni “Gʼarbda” – shaxs, individualistik-ratsionalizm, “Sharqda” esa – maʼnaviy-ijtimoiy 
irratsionalizm, jamoaviylik tamoyillari ustuvorligini eʼtirof qilishadi. Bunday “dualistik” qarashlar asosida 
sivilizatsiyaning “geoijtimoiy-madaniy sindromini”, uni identifikatsiyalashtiruvchi va asosiy 
determinlashtiruvchi omillarni mutlaqlashtirish koʼzga tashlanadi.
Har ikki yondashuv, oʼziga xos tarzda, ijtimoiy-madaniy va ruhiy jihatlardan integratsiyalashgan 
umumiy, unitar sivilizatsiyani ijtimoiy makon doirasida chegaralashga olib keladi. Lekin falsafa tarixida, 
yuqorida koʼrsatilgan “dualizmni” (ayniqsa, xristian va islom monizmini) oʼzaro murosaga keltirishga, 
muvofiqlashtirishga urinishlar alohida oʼringa ega. Xususan, Gegelь: Sharq – butun dunyo tarixining 
boshlanishi, Yevropa uning davomidir, deb hisoblagan. Uning fikricha, Sharqda “tashqi fizik quyosh 
chiqadi”, Gʼarbda esa “ichki oʼz-oʼzini anglash quyoshi” chiqadi [6, 554].
Bunday qarashlar XX asrning 50-70 yillarigacha ayrim Gʼarb olimlari tomonidan rivojlantirilgan. 
Ular Yevropa va Osiyo (ayniqsa, Аfrika) jamiyatlari sivilizatsiyasini har xil tipdagi ijtimoiy-madaniy 
hodisa sifatida tasvirlanganlar. Yaʼni, Аfroosiyo jamiyatlari ichki taraqqiyot potentsiyaliga ega boʼlmagan, 
qoloq tuzum sifatida baholanib, Gʼarbning “etakchilik rolini” mutlaqlashtirganlar.
Gʼarbning Sharq madaniyati, sivilizatsiyasi bilan murakkab aloqalari haqidagi zamonaviy 
nazariyalarda, ularning anʼanaviy modernizatsiyasi, simbiozi masalalariga katta ahamiyat berilmoqda. 
Chunki Sharqda XIX asr boshlarida, bir tomondan, jamiyat hayotining: ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, 
maʼnaviy-mafkuraviy 
yoʼnalishlari, konservativ-arxaik tarixiy anʼanalari doirasidan 
chiqib, 
modernizatsiyalashish jarayoni boshlanganligini, yangi sivilizatsiyalashgan global jamiyat shakllanishi va 
uning ijtimoiy transformatsiyasi sifatida qarash kerak. Boshqacha aytganda, bu hodisa tarixiy jarayonlar 
kompleksi globallashuvi bilan bogʼliq boʼlib, turli jamiyat va mamlakatlarning umumjahon sivilizatsiyasi 
jarayoniga integratsiyalashuvi natijasi boʼldi. 
Ikkinchi tomondan, XIX asr dunyoni geoiqtisodiy, geosiyosiy, geomadaniy va boshqa geografik 
etno-demografik mental xususiyatlar bilan bogʼliq: gʼarbiy (kapitalistik – industrial rivojlangan) va sharqiy 
(nokapitalistik rivojlanayotgan – agrar) qutblarga ajratish keng qoʼllanildi.



Download 4,58 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   71   72   73   74   75   76   77   78   ...   177




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish