Issiklik elektr stansiyalari

Issiqlik energetikasi - issiklik texnikasi tarmogʻi; issiklikni, asosan, mexanik va elektr energiyasiga aylantirishga asoslangan energetika. Issiqlikni mexanik energiyaga aylantirishda asosiy qismi issiklik dvigatelitsan iborat boʻlgan issiklik qurilmalari qoʻllaniladi. Bu qurilmalarda hosil qilingan mexanik energiya turli xil ish mashinalari (metall kesish stanoklari, konveyerlar va b.) ni yoki elektr energiyasi ishlab chiqaruvchi elektr mexanik ge-neratorlarni ishga tushiradi. Issiqlikni elektr-mexanik generatorlarsiz ham, yaʼni energiyani toʻgʻridantoʻgʻri aylantirish kurilmalarida, mas, mag-nitoelektrodinamik generatorlar, ter-moelektr generatorlar va b. da ham elektr energiyasiga aylantirish mumkin. Zamonaviy I. e. ning asosi umumiy elektr energiyasi miqdorining koʻp qismini ishlab chiqaruvchi muqim (statsionar) bugʻ turbinali issiklik elektr stansiyasi hisoblanadi. Magis-tral gaz kuvurlarini energiya bilan taʼminlash va tigʻiz payt (pik) nagruzkalarni qoplash uchun gaz turbinali elektr stansiyalari ishlatiladi. Asosiy elektr bilan taʼminlanish manbalari, yaʼni kondensatsion elektr stansiyalarilan tashkari issiklik elektr markazi, atom elektr stansiyasi ham bor. Elektr energiyasini ishlab chiqarishda issiklikning solishtirma sarfini taxminan 5% ga kamaytirishga imkon beradigan bugʻ-gaz turbinali kurilmalar keng ishlatilmoqda. Quvvatli elektr stansiyalar uchun tarkibida magnitogidrodinamik generatorlar boʻlgan va odatdagi bugʻ-gaz turbinali stansiyalar bilan birgalikda ishlatiladigan kuril-malar ishlab chiqilmoqda. Elektr uzatish liniyasidan uzoqda joylashgan xududlarda dizel elektr stansiyalaridan foydalaniladi. Muqim qurilmalardan tashqari transport mashinalari (teplovoz, avtomobil va b.) ga oʻrnatiladigan issiklik kurilmalari — mas, porshenli ichki yonuv dvigateli bor. Uchish apparatlariga porshenli aviatsiya dvigatellari, reaktiv dviga-tellar va b. oʻrnatiladi.
I. e., asosan, 17-asr boshlarida paydo boʻlgan. Bugʻ dvigatellari, issiqlik dvigatellari va dizellarning paydo boʻlishi I. e. ning jadal rivojlanishiga asos boʻldi. Hozirgi vaqtda dunyo energetikasida issiqlik elektr stansiyalari ulushiga barcha elektr ishlab chiqaruvchi quvvatlarning 62 foizi toʻgʻri keladi.
Oʻzbekistonda 20-asr boshlarida Toshkentda ikkita elektr stansiya kurildi: biri (besh dizelli, kuvvati 1450 kVt) tramvayni elektr energiya bilan taʼminlash uchun, ikkinchisi oʻzgarmas tokli Pavlov elektr stansiyasi (quvvati 125 kVt), shaharni yoritish uchun ishlatilgan. 1913 y. Oʻzbekiston xududida umumiy kuvvati 3 MVt chamasida boʻlgan 6 ta kichik elektr stansiya boʻlgan, yillik elektr energiya ishlab chiqarish 3,3 mln. kVt/soatni tashkil qilgan. 1923 y. Toshkent sh. yaqinidagi Boʻzsuv kanalida GES qurilishi boshlandi, uning birinchi navbati (har birining kuvvati 1 MVt dan boʻlgan 2 ta gidroagregat) 1926 y. may oyida ishga tushirildi. Ayni paytda bu GES Toshkent shahridagi tramvay dizel elektr stansiyasi bilan bogʻlangan, 30 transformator punktiga ega boʻlgan, 6 kV kuchlanishli, oʻzgaruvchan tokli kabel tarmogʻi kurildi. Mana bu birlashish Oʻzbekiston energetika tizimi rivojlanishiga asos boʻldi.
Oʻzbekistonda issiqlik energetikasi 20-asr 20-y. larida dizel va mayda bugʻ turbinali elektr stansiyalar kurish yoʻnalishida rivojlandi. Dizel elektr stansiyalari umumiy maqsadlarda ham, paxta zavodlari, nasos stansiyalari, kanallar va issiqlik energiyasiga ehtiyoji boʻlgan boshqa korxonalar qoshida ham qurildi. Toshkent dizel elektr stansiyasi, Samarkand, Andijon, Koʻqon va respublikaning boshqa shaharlaridagi dizel elektr stansiyalari kengaytirildi; Buxoro, Samarkand sh.larida 5000 ot kuchi, Nukus, Urgench, Namanganda 1600 ot kuchi kuvvatiga ega boʻlgan yirik dizel elektr stansiyalari kurildi. Respublikadagi dastlabki bugʻ turbinali elektr stansiyalar Fargʻona va Kattaqoʻrgʻondagi yogʻ zavodlarida ishga tushirildi. Fargʻona yogʻ zavodining "Sharq tongi" issiqlik elektr markazi (IEM) umumiy maqsadlardagi elektr stansiyasi boʻlgan birinchi IEMdir.
30-y.larda Toshkent toʻqimachilik kombinati qoshida quvvati 12 MVt boʻlgan IEM kurildi. 30-y. larning ikkinchi yarmida Qizilqiya koʻmir koni negizida kuvvati 48 MVt boʻlgan Kuvasoy davlat issiklik elektr stsiyasi (DIES) kurilishi boshlandi, uning birinchi agregati 1939 y. oxirida ishga tushirildi. 1936 y. da Toshkent IEM kurilishi boshlanib, birinchi bloki 1939 y. da ishga tushirildi. 50-y. lar boshlarida Angren koʻmir koni negizida Olmaliq sh.dagi Oltintopgan kombinatida quvvati 24 MVt boʻlgan IEMni, Angren sh.da quvvati 200 MVt boʻlgan DIES ni loyihalashtirish va qurish boshlandi.
Angren DIES katta (50 MVt) quvvatli turbinalar oʻrnatilgan yuqori bosimli bugʻ koʻrsatkichlariga moʻljallab qurilgan birinchi elektr stansiya boʻldi. Ayni paytda koʻmirda ishlaydigan issiqlik elektr stansiyalar ham (Qu-vasoy DIES, Toshkent va Fargʻona IEM) qurildi.
Hozirgi paytda Oʻzbekiston energetika tizimi, shu jumladan, issikdik energiyasi respublikasining sanoat, qishloq xoʻjaligi, kommunal xoʻjalik korxonalarini va aholisini energiya bilan taʼminlamoqda. Respublika hukumati tomonidan 1996 y. da Yevropa energetika hartiyasining Shartnomasi im-zolanib, mamlakatimizning undagi ishtiroki tasdiqlangan, Oʻzbekiston energetikasi uchun jahon iqtisodiyo-tiga yoʻl ochildi.
Oʻzbekiston I. e.ning keskin rivojlanishiga Buxoro va Shoʻrton tabiiy gaz konlarining topilishi va oʻzlashtirilishi muhim ahamiyatli boʻldi. Ular Toshkent, Navoiy, Taxiatosh va Sirdaryo DIES larining ishga kiritili-shiga imkon yaratib berdi.
Oʻzbekistonning yirik issiqlik stansiyalari ulushi umumiy elektr energiyani ishlab chiqarishda 85 foizni tashkil qiladi. OʻzR Vazirlar maqkamasi 2000 yil 27 dek. da tasdiklagan "2001 -—2010 y.larda Oʻzbekiston Respublikasi energetikasida ishlab chiqaruvchi quvvatlarni rivojlantirish va rekonstruksiya qilish darsturi"ga muvofiq Oʻrta Osiyodagi eng yirik Talimarjon DIES ining qurilishi tugatilishi, hamda respublikaning boshqa is-siqlik elektr stansiyalarida qayta texnik tiklash va qoʻshimcha quvvatlarni ishga kiritish koʻzda tutilgan.
Oʻzbekiston koʻp organik yoqilgʻi zaxiralariga ega. Respublikaning yoqilgʻi balansida koʻp issiklik elektr stansiyalari, issiqlik elektr markazlari va tuman qozonxonalari uchun hozirgi zamonda yoqilgʻining asosiy turi — tabiiy gazga alohida eʼtibor beriladi. Koʻmir sanoatini rivojlantirish — Angren konida qoʻngʻir koʻmirni koʻproq ishlab chiqarilishiga yoʻnaltirilgan.
"Oʻzbekiston Respublikasi energetikasining ishlab chiqarish quvvatlarini 2001 — 2010 y. larda rivojlantirish va rekonstruksiya qilish dastu-ri" da xorijiy investitsiyalarni jalb qilish va chet el firmalarining ishtiroki koʻzda tutilgan. Hoz. paytda Germaniyaning "Simens" firmasi Yevropa tiklanish va rivojlanish bankining krediti hisobiga Sirdaryo DIESning ikkita turbina blokini rekonstruksiya qilish loyihasini amalga oshirishga kirishdi. Shuningdek, xorijiy investitsiyalar Toshkent DIES va Navoiy DIES ni rekonstruksiya qilish loyihalarini hamda Toshkent shahrining elektr tarmoqlar xoʻjaligini rekonstruksiya qilish va kabel tar-moklarini zamonaviylashtirish loyihalarini amalga oshirish uchun ham jalb etiladi.