II
BOB
PEDAGOG IKADA SHAXS
MUAMMOSI________________
2.1. MUTAXASSIS SHAXSINI SHAKLANTIRISHNING
PSIXOLOGIK VA PEDAGOGIK ASOSLARI
Dunyoga kelgan go‘dak ma’lum yoshga qadar individ sanala-
di. «Individ» — lotincha «individuum» so‘zidan
kelib chiqqan
bo‘lib, «bo‘linmas», «ayrim shaxs», «yagona» ma’nolarini anglatadi.
Individ biologik turga kiruvchi alohida tirik mavjudotdir.
Shaxsning shakllanishida harakat o‘ziga xos omil sanaladi.
G o‘dak (chaqaloq) ham turli harakatlarni bajaradi, biroq bu
harakatlar keyinchalik shartli reflekslar bo‘lib, ongli ravishda
emas, balki shartsiz va shartli qo‘zg‘atuvchilarga javob tarzida yuz
beradi.
G o‘dakda nutq paydo bo‘lishi,
shuningdek, u bajarayotgan
harakatlar ongli ravishda sodir bo‘la boshlashi va albatta, ijtimoiy
munosabatlar jarayonidagi ishtiroki shaxs shakllanishining dast-
labki bosqichi sanaladi.
Shaxc deganda muayyan jamiyatning a ’zosi tushuniladi.
Odam shaxs bo‘lmog‘i uchun ruhiy jihatdan taraqqiy etgan, o‘z
xususiyati va sifatlari bilan boshqalardan ajralib turishi lozim.
Har bir odam shaxs sifatida turlicha namoyon bo‘ladi. U o‘zi-
ning xarakteri, qiziqishi,
qobiliyati, aqliy rivojlanganlik darajasi,
ehtiyoji va mehnat faoliyatiga nisbatan shaxsiy munosabati bilan
boshqalardan farqlanadi. Bular shaxsning o‘ziga xos xususiyat-
laridir. Mazkur xususiyatlar rivojlanib, ma’lum bir bosqichga yet-
sagina, u mukammal shaxs sifatida namoyon bo‘ladi va ijtimoiy
munosabatlar jarayonida o ‘z o‘rnini topadi.
Shaxs nomini olish
uchun nimalar kerak, degan savol tug‘ili-
shi tabiiy. Buning uchun odamga ijtimoiy-iqtisodiy hayot sha-
roitlari (muhit) va tarbiya kerak bo‘ladi. Ana shular hamda nasliy
xususiyatlarning takomillashib borishi odamning rivojlanib, shaxs
sifatida namoyon bo‘lishini ta’minlaydi.
Odam bolasining shaxs sifatida rivojlanishi, uning har tomon-
lama kamolga yetishi uchun pedagogika fani shaxs rivojlanishi-
23
ning umumiy qonuniyatlarini, unga ta’sir
etadigan omillarni,
rivojlanish jarayoniga aloqador bosqichlarni aniqlashi kerak.
Shuningdek, shaxs faolligining o‘rni va rolini ham o‘rganishi lozim.
Biz yuqorida «rivojlanish» tushunchasini juda ko‘p ishlatdik.
Endi ushbu tushunchaga atroflicha yondashib, ta ’rif berishga
harakat qilamiz. Odam biologik mavjudot sanaladi, uning rivojla-
nishiga tabiiy qonunlar, biologik va ijtimoiy qonuniyatlar ta’sir
etadi, insonning kamol topishiga zamin yaratadi. Bulardan tash-
qari, komil inson bo‘lib yetishuvda aniq maqsad uchun bo‘lgan
xatti-harakat, iroda sifatlari asosida ayrim nuqsonlarning bartaraf
etilishi, qiyinchiliklarni yengib o‘tishga bo‘lgan
ishonch ham mu-
him ahamiyatga ega.
Anatomik va fiziologik xarakterdagi o‘zgarishlar, ya’ni odam
bo‘yining o‘sishi, gavda og‘irligining ortib borishi, gavda tuzilishi-
ning o‘zgarishi, qon bosimi, o‘pka siqishi, tayanch-harakat appara-
tining holati va boshqalar jismoniy rivojlanish ko‘rsatkichlaridir.
Bola ruhiyatidagi o‘zgarishlar, chunonchi, diqqat va xotira
darajasi,
tafakkur xususiyatlari, so‘z boyligi hamda nutqning
rivojlanganlik darajasi va boshqalar ruhiy-psixologik rivojlanishga
taalluqlidir.
Shaxs rivojlanishida u yoki bu faoliyat turlari (o‘yin, o‘qish,
mehnat va boshqalar), turli yoshdagi faoliyat mazmuni (maq
sadga yo‘naltirilganlik, harakatning ongli, rejali bo‘lishi, ularning
samaradorligi va h. k.), shuningdek, muomala hamda kishilar o‘rta-
sidagi ijtimoiy munosobatlar mazmuni, ijtimoiy-axloqiy me’yor-
larga bo‘ysunish, ijtimoiy burchni anglash, unga nisbatan mas’ul-
lik kabi xususiyatlar ham muhim ahamiyatga egadir.
Shaxsning shakllanishida shaxsiy xislat va sifatlarning rivoj
lanib, taraqqiy etib borishi ham muhim. Mana shu sifatlarni ang
lash va ularni to ‘g‘ri aniqlash uchun
uni turli munosabatlar
jarayonida o‘rganish maqsadga muvofiqdir.
Demak, shaxs ijtimoiy munosabatlar mahsuli bo‘lib, ongli
faoliyat bilan shug‘ullanuvchi ijtimoiy mavjudotdir (7- chizma).
Shaxsning rivojlanishi esa barcha tug‘ma va keyin hosil qilin-
gan xususiyatlar: organizmning anatomik tuzilishi, fiziologik va
psixologik xususiyatlar, faoliyat va xatti-harakatning miqdoriy va
sifatiy o ‘zgarishi jarayonidir.
Pedagogikada «Shaxs» tushunchasi «Inson» tushunchasidan
farqli o‘laroq, insonning ijtimoiy xususiyatlarini anglatadi, ya’ni
24
