2.2. Etnik guruhlar
Ijtimoiy ‘sixologiyada katta guruxlar ichida etnik guruxlar ‘sixologiyasi yahni
etno’sixologiya buyicha ku’rok tadkikotlar utkazildi. Ayniksa xozirgi davrda xar
bir jumxuriyatlar aloxida, mustakil davlat mavkeini olgan, lekin boshka tomondan
karaganda xamdustlik mamlakatlari ittifoki sharoitida millatlar urtasida muttasil
alokalar mavjudligidan kelib chikib, ilmiy ‘sixologiya masalalari kun tartibida
avvalgidan xam muxim masala sifatida kuyilmokda. SHuning uchun xam katta
guruxlar ichida milliy guruxlarga ku’rok ehtibor berish lozim deb to’dik, bunday
ehtiborning yana bir boisi – Uzbekistonda bu soxada ayrim tadkikotlarni
utkazilganligi, lekin ular ku’ xolatlarda milliy ‘sixologiya doirasida olib
chikilmaganligidadir.
Milliy ‘sixologiya nima va uni kanday kilib urganish mumkin? Bu xozirda, yahni
mustakil Uzbekiston sharoitida ku’gina tadkikotchilarni kiziktirayotgan
masalasidir. CHunki davr etno’sixologiyadan shunday em’irik mahlumotlar
kutmokdaki, u fakatgina milliy ongga taalukli bulgan xozirgi va utmishdagi xolatni
emas, balki millatning ertangi kunini, uning ongi kaysi tomonga uzgarishini,
millatlararo sodir buladigan jarayonlarni bashorat kilmogi lozim. Buning uchun
unga kuchli etno’sixologik nazariya va ishonchli metodlar kerak, Uzbekiston
olimlari oxirgi ‘aytlarda masalaning xuddi ana shu tomoniga katta ehtibor
bermokdalar. CHunki sobik Ittifok sharoitining uzi ana shunday kuchli
nazariyaning bulishi uchun anchagina tuganok bulgan, em’irik tadkikotlar esa,
avval tahkidlanganidek tor guruxlar doirasidan, avvalo oilalar doirasidan
chikmagan edi. Etno’sixologiya – bu ‘sixologiyaning shunday tarmogiki, u ayrim
millatlar ‘sixologiyasidan tashkari turli xalklar ‘sixologiyasini, kichik milliy
guruxlarini xam urganadi. Mahlumki bu boradagi birinchi milliy tadkikotlarni
V.Vundt boshlab bergan edi. Uning tadkikotlaridan «xalk» tushunchasi aslida etnik
uyushma mahnosida tushuntirilgan edi. Uning fikricha etnik guruxlar
‘sixologiyasini urganish uchun ularning tilini odatlarini va ana shu xalklarda keng
tarkalgan afsonalar va boshka ong tizimlarini urganish kerak. SHunisi dikkatga
sazovorki, Vundtdan keyingi davrda utkazilgan muxim tadkikotlardan biri bizning
15
ulkamizda utkazilgan bulib, uni ‘sixolog A. R. Luriya amalga oshirgan edi. Bu
eks’erimental tadkikot bulib, uni utkazishdan asosiy maksad L. S. Vigatskiyning
madaniy- tarixiy yondashuv goyasini tekshirish edi. Luriya bochiligidagi olimlar
guruxi revolyutsiya galaba kozongan Uzbekiston sharoitida turmush tarzining
uzgarishi bilan uzbek xalki ‘sixologiyasining xam uzgarganligini isbot kildilar.
Asosiy maksad – bilim jarayonining uzgarganligini isbot kilish bulsa xam
tadkikotchilar uz-uzini anglash va uz xulk-atvorini analiz kilish borasida xam uyda
utiradigan ayollar, endigina savod olish maksadida savodxonlik kurslarida
ukiyotgan ayollar xamda ‘edogogika bilim yurtlarida tahlim olaetgan kizlar
urtasida fark bor-yukligini tekshirishdi. Tadkikot asosan uz-uzini analiz kilish
metodi yordamida utkazilgan bulib ayollarga turli savollar orkali uz shaxsiga xos
xususiyatlarini, uzidagi yetakchi sifatlarini aniklash va bahzi ‘sixologik xolatlarga
baxo berish to’shirigi berildi. Lekin javoblarning sifati tulikligi ayollarning bilim
saviyasiga va ijtimoiy alokalar tizimida tutgan urniga boglik bulib chikdi. Uyda
utirgan ayollar ku’ xollarda kuyilgan savolni xam anglamasligi mahlum buldi.
Luriya shu narsaga ikror buldiki, uzbeklardagi ong asosan boshka odamlar fikriga
boglik ekanligi, tobelik ‘sixologiyasi kuchliligini anikladi. Masalan: ayollarga
uzidagi yomon sifatlarni aytish to’shirigi berilganda, ular yomon kushnilarni
kursatishar va umuman uz-uzini baxolashdan kura boshkalarni baxolash ularga
sifat xarakteristikalari berish ancha oson tuyulardi.
Yukorida tahkidlaganimizdek A. R. Luriyaning asosiy maksadi milliy ‘sixologik
xususiyatlarni urganishda tarixiy ‘rintsi’ga tayanish lozimligini isbotlash, xamda
milliy ‘sixologiyani xayot tarziga, shaxsni jamiyatda kishilar munosabatlari
tizimida tutgan urniga bevosita boglikligini isbot kilish edi. Lekin tadkikotning
axamiyati shunda ediki, unda birinchi marta milliy ‘sixologiyani urganishga
yordam beruvchi metodlar va metodik ‘rintsi’lar sinab kurilgandi. Tugri bu
tadkikotda tu’langan mahlumotlar va ilmiy xulosalar bilan bugungi kunda kelishib
bulmaydi, kolaversa, bu kontse’tsiyaning uzi necha bor kayta ishlovni talab kildi,
lekin milliy ‘sixologiya buyicha utkazilgan kross – tadkikot sifatida uning
axamiyati kattadir. Kullangan ‘iktogramma – «suz ‘ortretlari»ni, uz-uzini analiz
kilish metodlarini xozirgi zamonaviy tadkikotlarda xam fakat yangicha
metodologik ‘rintsi’larda kullash mumkin.
Oxirgi yillarda chet el va sobik Ittifok olimlarining tadkikotlarini umumlashtirib,
etno’sixologik ishlarga yagona ilmiy yondashuvni to’ish xarakatlari sezilmokda.
Bu soxada mashxur rus etnogrofi va ‘sixologi Yu. Bromley olib borgan ishlar,
uning laboratoriyasida tu’langan mahlumotlar misol bulishi mumkin.
Yu.V.Bromley etnik guruxlar ‘sixologiyasida ikki tomonni fark kiladi.
1- ‘sixik asos-etnik xarakter, tem’erament, milliy anhanalar va odatlardan iborat
barkaror kismi:
2 - xissiyot soxasi, etnik yoki milliy xis kechinmalarni uz ichiga olgan dinamik
kism. Lekin tadkikotchilar nima uchundir milliy ‘sixologiya masalalari bilan
shugullanishganda, milliy kirralar yoki sifatlarni aniklash bilan shugullanadilarda,
u yoki bu millatlargagina xos bulgan kirralarni to’ishga urinadilar, lekin fan
texnika rivojlangan, millatlar uygunligi, millatlarning doimiy uzaro xamkorligi va
mulokoti sharoitida, aralash nikoxlar keng tarkalgan sharoitda fakat u yoki bu
16
millatga xos bulgan kirralar xakida ga’irish juda kiyin. Masalan: Uzbeklar urtasida
utkazilgan kichik tadkikot natijasida shu narsa mahlum buldiki, guyoki
mexmondustlik, kamtarlik, samimiylik kabi ijobiy sifatlar uzbek xalkigagina xos
emish. Tugri bu sifatlar albatta uzbeklarda bor. Lekin aynan shu sifatlar boshka
millat vakillarida yuk deyishga chikkanimiz yuk. Xuddi xar bir shaxs ongida
turlicha sterioti’lar – yahni urnashib kolgan obrazlar bulganidek, xar bir oila yakin
oshna ogaynilar va uziga uxshash shaxslar bilan mulokot jarayonida u yoki bu
millat vakilida xam uz millatiga xos bulgan sifatlar xakida, sterioti’lar ‘aydo bulib,
uning ongida urnashib boradi. Bunday sterioti’lar uz millatiga va boshka xalklarga
nisbatan bulib, boshkalar xakidagi tasovvurlar ancha sodda, yuzaki, mazmunan tor
buladi. SHunday tasavvurlar asosida boshka millatlarga nisbatan yoktirish
(sim’atiya) yoki yoktirmaslik (anti’otiya) va befarklik munosabatlari shakllanadi.
Uz millati xakidagi tasavvur va sterioti’lar esa milliy «etnotsintrizm» xissini
shakllantiradiki, shu xis tufayli shu milliy gurux vakillarida boshka millatlarga
nisbatan irrotsional munosabatlar ‘aydo bulishi, bu esa milliy antogonizm va milliy
adovatlarni keltirib chikarishi mumkin. Bu borada ijtimoiy ‘sixologlar va
mavkurachilar oldida turgan muammolardan biri.
Millat vakillirida milliy gururning kay darajada bulishini aniklash muammosi
turadi. CHunki ku’incha milliy gurur tufayli ayrim shaxslarda boshka millatlarni
mensimaslik, ulardagi gurur yoki milliy xislarni tan olmaslik xollari kuzatilmokda.
Umuman bizning fikrimizcha, milliy adovatlar asosida yotgan etnotsintrizm va
milliy gururning salbiy kurinishlari boshka millatlarning tarixini, ularning
anhanalarini, tili va xokazolarini bilmaslikdan kelib chikadi. Milliy ‘sixologiya
buyicha utkazilishi lozim bulgan tadkikotlarning maksadlaridan biri xam boshka
millat ‘sixologiyasini bilib, uni boshka millatlarga yetkazishi tufayli, xar bir millat
vakiliga xurmat-izzat xissini kuchaytirishdir. CHunki uzini xurmat kilmagan odam
boshkani xurmat kilmaydi buning uchun esa, uz ‘sixologiyasini xam, uzgalar
‘sixologiyasini xam bilishi kerak. SHundagina shaxslararo ziddiyatlarga barxam
berilishi mumkin. Bu narsa millatlar ‘sixologiyasiga xam xosdir yahni fan
jamiyatga shunday etnografik va etno’sixologik mahlumotlar majmuini yaratib
berishi lozimki, undagi mahlumotlar asosida katta gurux xisoblangan millatlar
‘sixologiyasini xam boshkarish mumkin bulsin.
Do'stlaringiz bilan baham: |