|
Maqsad va vazifalari. Katarsis va meditatsiya jarayoni yonma-yon ishlatilishi bejiz emas, albatta. Bu ikki tushuncha inson qalbi va ruhiyatini pokluvchi, xotirjam qiluvchi asosiy usul sifatida namayon bo’ladi. Ushbu mavzu esa, yuqorida tilga olingan holatlarni amalga oshirish vositalarini o’rgatish, bu tushunchalar haqda kengroq ma’lumot berish kabi vazifalarni bajarisgni o’z oldiga qo’yadi. Bugungi kunda anchagina dolzarblik hususiyatiga ega bo’lgan bu tushunchalar nafaqat psixologik, balki, tibbiy, diniy tomondan ham inson uchun foydali jarayonga aylanib ulgurgan.
I Bob.Katarsis tushunchasi
1.1.Katarsis haqida umumiy tushuncha.
Katarsis bu ruhiy poklanish bo’lib dindorda diniy amallari bilan sodir bo’ladi. Katarsis muammosini birinchi marta Aristotel muomalaga kiritgan. Bu tushuncha dastlab Yunonistondagi tragediyalarda hissiy- estetik dinamikasini tasniflash uchun ishlatilgan. Fojiyali asarlarda salbiy kechinmalarni ijodiy kechinmalar asosida siqib chiqarish jarayoni sifatida tushunilgan. Diniy katarsis jarayonida deb ko’rsatadi moddiyunchilar emotsional holatlar almashinish bilan bog’liq qonuniyatlar yotadi . Diniy poklanish haqidagi bilimga ega bo’lish uchun tasavvuf ilmi va mashhur mutasavvuf olimlar Ga’zoliy, Ahmad Yassaviy, Najmidin Kubro asarlari bilan tanishib chiqish talab etiladi. San’at asarlari inson ruhiyatiga ta’sirini tadqiq etgan psixolog Vigotiskiyning fikricha, katarsis jarayonida qarama-qarshi, ba’zan og’ir azobli kechinmalar qandaydir yo’l bilan yechimini topadi. Bu esa qisqa to’qnashuvlar asosida, bir kechinmaning barham topishi va boshqasining vujudga kelishiga olib keladi1. Natijada asar oxirida hissiy yumshalish salbiy kechinmalar yuzaga keladi. Hissiy kechinmalar jarayonidagi katarsisni vujudga kelishi qonuniyatlari, ma’lum darajada diniy katarsisga xos bo’ladi. Agar estetik katarsis mazmunida emotsional kechinmalarni mohiyati yotsa, diniy kechinmalarda esa diniy tasavvur e’toqodlar bilan bog’liq bo’ladi. Diniy katarsis dinamikasini diniy amallarni bajarishda aniqlab olish mumkin. Ibodatlarni bajarishda vujudga keladigan industrial va jamoa kechinmalari muayyan darajada bir-biridan farqlanadi. Lekin ular o’rtasida umumiy xususiyatlar mavjud. Amerikalik psixolog V. Jeymes fikricha, ular orasidagi umumiy psixologik o’xshashlik barcha dinlarda bir xil kechadi. Ya’ni, ruhiy qiynalishlar ikkilanish, umudvorlikdan sekin asta forig’lanadi.
Katarsisni diniy tushuncha sifatida talqin qilishga to’xtab uni asosan Allohga xizmat kilish jarayonmda yaqqol ko’rish mumkin. Diniy hissiyotni ayrim dinamik xususiyatlari haqida chetel psixologlari o’z fikrlariim bildiradilar. "Ishonch va muhabbat - deb yozadi Jonson - qo’rqinch va umidsizlikni quvib, buzg’unchi emotsional kuchni ruhiy energiya bilan, ishonch va sokinlik bilan almashtiradi" Bu fikrdan shuni anglash mumkinki, salbiy hissiy holatlar ijobiy hissiy holatlar bilan almashtiriladi Jeyms ham o’zining "Diniy tajribani ko’p xilligi" asarida "ruhiy g’amginlikdan" asta sekin qutilib erkin hissiyotga o’tishni ko’rsatib o’tadi2.
Xudoga xizmat qilish va namozlarda diniy hissiyotni rivojlanish qonunyatlari yaqqol ko’zga tashlanadi. Agar buni tahlil qilinsa, ma’lum bir etaplarga yoki fazalarga bo’lish mumkin.
Birinchi faza - bunda emotsional jarayonlarning intensivligi nuqtai nazaridan olinsa, u holda emotsional holatni o’sib borishi bilan xarakterlanadi. Bu faktni xudoga sig’inganda ma’lum bir diniy xonada (masjitda, cherkovda) kuzatish mumkin. Hissiyotni psixologik nuqtai nazardan qaraganda bu faza e’tiqod qiluvchilarning ongida salbiy kechnnmalarni ustunligi bilan ajralib turadi. Bu erda dindor e’tiqod qiluvchidan o’z "gunohlarni tan olishni, uni anglashni so’raydi. Bu unga tasir etib bir butun fiziologik va psixologik gazimni ta’sir etishiga olib keladi. Shuning uchun e’tiqod qilayotganlar bu ta’sir asosida yangi, gunohlarini kechirishni olloxdan so’rash kabi holatlar yuz beradi. Bunda inson o’z e’tiqodiga asoslangan holda Xudodan kechirishni, qilgan gunoxlari uchun oladigan jazolardan avf etishni so’rab his-tuyg’ularga tushadi.
Ikkinchi faza - kulminatsiya momenti va emotsional ko’zg’alishni pasayishi vaqti. Bunga misol tarzida provaslav va katoliklardagi kulminatsiya momenti yig’i bilan tashqi tomondan, ichki tomondan salbiy kechinmalardai ijobiylariga, ko’rqinch va gunohkorlik hissidan - xursandlikka o’tishni qamrab oladi. Ayniqsa, ma’lum bir ekstat sektalarda bu o’zining kulminatsiyasida juda ham oxirgi chegarada ekstazda bo’lib, atrof muhitdan butunlay uzilib qoladi va har xil narsalarni ko’radi, ovozlarni eshitadi. Bunday kulminatsiya bilan bog’liq hissiyotlarni yuzaga chiqarishdir. Ko’pchilik e’tiqod qiluvchilarning fikricha, bu holatda xudoga iltijo qilish natijasida, ular erkinlik, ruhiy yengillik, xursaidlik, shodlanish, yorug’lik paydo bo’ladi.
Xudoga iltijo kilayottanlardagi diniy hissiyotlar tizimida ma’lum bir ijtnmoiy-psixologik holatlar yuz beradi. Bularga ishontirish, taqlid qilish, emotsional holatni yuqishi kabilarni ko’rsatish mumkin Bu holat faqat dindorlargagina tegishli emas, balki juda ko’plab muloqotlarda yuz berishi mumkin bo’lgan holatdir. Lekin diniy jamoalarda bu mahsus ko’rinishlarni tashkil etadi. Bular diniy e’tqkodini yanada mustahkamlash uchun xizmat qiladi. Dinga xizmat qilgan kishi mimikasi, eng asosan so’zi muhim hisoblanad. Juda qattiq ta’siri etish uchun dindorlar har bir so’zdan, intanatsiyasidan, urg’usidan va pauzasidan yetarli darajada foydanishga harakat qiladilar.
Diniy katarsisni tahlil qilish shuni ko’rsatadiki, ma’lum bir funktsiyalar tizimi u yoki bu g’oya va tasavvurlar bilan qo’shilib aniq ijtimoiy yo’nalish bo’lib shakllanadi. Bu tizimlarni diniy jihtdan "to’ldirilishi" inson, guruh va jamiyat hayotida ularni rolini butunlay o’zgartirnshga olib keladi.
Shuni ham ta’kidlash kerakki,har xil insonlarda ularni dinga bo’lgan munosabatlaridan qatiy nazar, o’zlarini hayotidagi qiyinchiliklarini o’z yaqinlariga aytish bilan bilan bogliq psixologig’ extiyojlari mavjud. Inson o’z boshilan kechirgan ma’lum bir hayotiy qiyinchkliklarini o’z yaqinlariga aytish orqali qandaydir yengillikni o’zida his qiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
