Islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika univyersiteti

Rasm.1. Fe²⁺, S⁰ i MeS oksidlovchi bakteriyalar sinflari

Foydali qazilmalar konlarida bulardan tashqari boshqa mikroorganizmlar turlari ham uchraydi, ular pH intervalining keng miqyosida (0,5 dan 10 gacha), va tarkibida sulfid minerallari bor konlarning barcha ekologik tuynuklarini egallashgan.

Acidithiobacillus urug‘iga mansub tion bakteriyalari (rasm 1.2.1.) obligat aeroblar bo’lib, faqatgina erkin kislorodli muhitda rivojlanishga qodir. Uzlarining hayotiy jarayonlarini saqlab turib rivojlanish uchun, ular anorganik moddalarning oksidlanish reaksiyalaridan foydalanishadi, ushbu reaksiyalar esa kislorod ishtirokida kechadi. Gidrometallurgik nuqtai nazardan tion bakteriyalarining eng asosiy xususiyatlaridan biri sulfid minerallarini oksidlab hamda kimyoviy oksidlovchilarni tiklashdan–regeneratsiyalashdan iborat.
2-rasm

Rasm 2. Acidithiobacillus urug‘iga mansub bakteriyalar sinflanishi
Asosiy amaliy ahamiyatga ega bakteriyalarning turlaridan temirok-sidlovchi Acidithiobacillus ferrooxidans mikroorganizmlari barcha ma’danli konlarada uchraydi va sulfidli, tarkibida sulfidlar bor kumirli, oltin, uran va h. konlarda minerallarga nisbatdan oksidlovchi va ishqorlovchi vazifani bajarishadi. Bular spora qilmaydigan, xarakatchan xemolitoavtotrof xujayralar (ris.1.2.2). Bakteriyalarning uzunligi 0,8-1 mkm, qalinligi 0,4-0,5 mkm. Qutbda joylashgan, uzunligi 12 mkm dumchasi yordamida xarakatlanadi.
3-rasm

Rasm 3. A. Ferrooxidans xujayrasining tuzilishi
1–shilliq kapsula; 2–xujayra devorchasi; 3–mezosomalar; 4–sitoplazmatik membrana; 5–sitoplazma; 6–nukleoid; 7–ribosomalar; 8–dumchasi.
Xujayraning yuza tarafi polisaxaridlardan tarkib topgan shilliq kapsula bilan o’ralgan, mustaxkam xujayra devorchasi tarkibi 5 dan 50% gacha quruq moddalardan tarkib topgan. Devorcha tashqi muhit va protoplast (sitoplazmatik membrana va sitoplazma orasida) orasidagi mexanik himoyalovchi g‘ov bo’lib, kimyoviy tarkibi glikopeptidlardan tashkil topgan (5-10%). Devorcha xujayrani tashqi muhitdan himoyalab, uni ichkaridagi gipotonik eritmalarda yashash imkoniyatini beradi. Xujayraning ichida sitoplazma bo’lib, ichkaridan sitoplazmatik membrana bilan qoplangan, va muhim oqsil-lipidli komplekslardan tarkib topib, bakteriya xayotida muhim urin tutadi. Birinchidan, membrana xujayraning utkazuvchanligini boshqaradi, suvni, kerakli ion va moddalarni utkazadi, ikkinchidan, energetik almashinuvda ishtirok etadi–unda elektronlar o’tkazish sistemasi mavjud, uchinchidan, membranadan tashqi muhitga bakteriyaning xayot jarayonidagi chiqindilari tashqari chiqariladi.
Xujayraning metabolizmida (moddalar almashinuvida) lizosomalar–sitoplazma ichidagi xujayra organoidlari ishtirok etishadi. Sitoplazmada ribosomalar, karboksisomalar joylashgan bo’lib, ular oqsil sintezlash markazi hisoblanadi, boshqa oqsillar va nukleoid–xujayraning genetik ma’lumotini ta’minlaydi. Xujayrada plazmidalar–nukleoiddan tashqari, DNK dan tarkib topgan yumaloq zanjirli molekulalar bo’lib, ular oqsillar bilan uralmagan. Plazmidalar qator hayotiy vazifalarni bajarib, xujayraning og‘ir metallar ta’siriga chidamlilik hosil qilishadi, ehtimolya’ni bakteriyaning adaptatsion hususiyatlarini ta’minlaydi.
A.ferrooxidans xamisha Aciditiobacillusthiooxidans bilan birgalikda yo’ldosh bakteriyalar sifatida birgalikda uchraydilar. Ular 1922 yilda Vasman va Ioffe tomonidan kashf qilingan edilar. Atsidofil bakteriyalar, pH 0,3 da ham rivojlanishga qodir. Energiya manbasi sifatida ular uchun S₂0₃^2-, S₄0₆^2-, S⁰ oltingugurt moddalari bo’ladi. Bakteriyalar barcha sulfid va oltingugurtkonlarida uchraydilar. Ularning rivojlanish hususiyatlari A.ferrooxidans bakteriyalariga uxshash. Shuning uchun xam ular birgalikda yashab rivojlanishadi.
A.acidophilus (organoparus) bakteriyalari uchun energiya manbasi – elementar oltingugurt bo’lib, uni pH 3,0 va 25-30^oC muhitida oksidlashadi. Azot moddasini NH₄⁺ va mochevinadan olishadi. Konstruktiv metabolizmda uglerod moddasini karbonat ugleroddan tashqari glyukoza, galaktoza, fruktoza, ksiloza, ritozalardan olishadi. TN.Acidithiobacillus ga o’xshash mikroorganizmlar Fe²⁺, S⁰, MeS oksidlanishida ishtirok etishib, ular uchun boshlang‘ich temperaturalar 40⁰C bo’ladi. Optimal temperatura ular uchun - 50⁰C. Ushbu bakteriyalar ko’pincha sulfid rudalarining qizigan joylarida, issiq buloqlarda termalarda (geyzerlar) 43⁰C va pH 2,7 dan 64⁰C va pH 4,3 uchrab, shunday yerlardan ajratib olingan. Bunday bakteriyalar uchun uglerod manbasi sifatida drojja ekstrakti, glutation, sistein va sistin bo’ladi.