Ислом дини пайдо бўлишининг омиллари

«Улар дейдилар: фақат битта – бу дунёдаги ҳаётимиз бор – яшаймиз ва ўламиз: бизни фақат даҳр (вақт, тақдир, фалак) ҳалок қилади» (ал – Жосия, 24). Арабча «даҳр», «манун - маноё», «ажал - ожол», «ҳатф - ҳутуф», бизнинг тилимизда эса «ўлим», «тақдир», «ажалнинг етиши», «фалакнинг гардиши» маъноларини англатадиган сўзлар билан ифодаланган бу ақидага кўра инсоннинг тақдири унинг қўлида эмас экан, ўз навбатида бу ҳол қаердадир энг қудратли, ундан қудратлиси бўлмаган бир куч мавжудлигини тақозо этади. Чунки кучли тақдирловчи бўлмаса, тақдир ўз – ўзидан содир бўлмайди. Жоҳилия шеъриятида бу кучнинг инсонга нисбатан феъли – аъмолига ишоралар бор, аммо бирон марта ҳам унинг исми берилмаган.
Бундан бир ярим аср муқаддам немис олими Макс Мюллер политеизм билан монотеизм ўртасидаги ўткинчи бир босқич тўғрисида ёзганди; генотеизм деб аталган бу даврда инсон бошқа кўп худоларнинг мавжудлигига ишонган ҳолда муайян бир бош худога сиғинади. Тавҳид (яккахудолик) ғоясига интилиш, билишимизча, кўп қадимги халқларга хос нарса. Бунинг натижаси ўлароқ қадимги яҳудларда Яхве, юнонларда Зевс, римлиларда Юпитер, туркий халқларда Тангри ва славянларда Перун тушунчаси вужудга келган. Арабларда бу ғоя «Аллоҳ» номи ва унинг расули Муҳаммад фаолиятида ўзининг тўла ифодасини топди.
«Аллоҳ» тушунчаси дастлаб арабларда қачон пайдо бўлганини аниқ айтиш қийин. Ислом арафасида “Аллоҳ” араблар худоларининг энг улуғи (Жоҳилия шеъриятида Аллоҳ билан қасам ичиш иборалари кўп учрайди), Исломда эса у яккаю – ягона, борлиқнинг яратувчиси, Қиёмат кунининг Парвардигор – эгаси, инсонларга Муҳаммад (сав) ни ўзининг элчиси сифатида юборган Худодир. Қуръонда Аллоҳ томонидан жазоланиб, йўқ қилиб юборилган қавмлар орасида Самуд қабиласи эслатилади. Ана шу самудларнинг Раввафадаги ибодатхонасидан топилган II-III асрларга тегишли ёзувда Аллоҳ исми аниқ-равшан ўқилади. Матн таржимаси қуйидагича: «Бу - Аллоҳнинг коҳини, робатулик Магидунинг ўғли Ша'удат бизнинг хожамиз-ноиб жанобларининг ҳомийлигида Аллоҳга - Самуд худосига атаб қурган уй». Демак, милоднинг II-III асрларида, яъни ислом таълимотидан қарийб 5 аср олдин самудлар ўзларининг бош худосини Аллоҳ деб атаганлар.
«Аллоҳ» Макка аҳлининг бош худоси мақомида бўлган деган фикр ҳам бор. Қуръоннинг қурайшийларга қаратилган қуйидаги оятлари бунинг тасдиғи бўлиши мумкин: «Чиндан ҳам сен улардан «Осмонлар ва Ерни барпо қилган, Қуёш ва Ойни одамларга хизмат қилдирган ким?»...»Ким самодан сув тушириб, ўлган ерни қайта тирилтиради» деб сўрасанг, улар «Аллоҳ» дейдилар (Анкабут, 61-63). Ал-Анъом сурасининг 148-оятида: