Ishqqa oid qirq qoida

Qadrli Aziz 3. Zaxara! 

Mening ismim Ella va men adabiyot 

agentligining topshirigi bilan Sizning «Shirin 

shakkoklik» romaningizni o'qiyapman. 

Hozircha uning faqatgina bir necha varagini 

o'qishga ulgurgan esam-da, u menga juda 

yoqqanini tan olaman. Bossning bu boradagi 

qarashi qanday bo'lishidan qat'i nazar, mening 

shaxsiy fikrim shu. Siz bilan bitim tuzish yo 

tuzmaslik masalasida u buni nazarga oladi, 

deya olmayman ham. 

Nazarimda, Siz hayotning ma'nosi ishqda 

ekaniga va boshqa hamma narsalar katta 

ahamiyatga ega emasligiga ishonasiz. Afsuski, 

men bu fikringizga uncha qo’shila olmayman. 

---

Lekin Sizga yozayotganimning sababi bu emas. 

Men Sizning «Shirin shakkoklik» romaningizni 

o'qishim ajablanarli tarzda o'z hayotimda sodir 

bo'lgan kutilmagan bir hodisa bilan bir vaqtga 

to'g'ri kelib qolgani uchun yozmoqdaman. 

Hozir men katta qizimni juda erta turmush 

qurish kerak emasligiga ishontirishga 

urinayotgan edim. Kuni kecha men uning 

yigitidan ular bu rejalaridan qaytishlarini 

iltimos qildim. Endi esa qizim mendan 

nafratlanayapti va men bilan gaplashmayapti 

ham. Menimcha, qizim Siz bilan hamfikr bo'lsa 

kerak, chunki ikkingizning ham sevgiga bo'lgan 

qarashlaringiz bir xil. 

Sizga o'z muammolarim yukini ortganim uchun 

uzr so'rayman. Men buni istamagan edim. 

Blogingizda hozirda Siz Gvatemalada 

ekaningiz aytilgan ekan. Dunyo bo'ylab 

sayohat qilish ajoyib bo'lsa kerak. Agar Siz 

mabodo Bostonga ham kelib qolsangiz, balki 

uchrashib, bir finjon qahva ichish chog'ida 

suhbatlasha olarmiz. 

---

Sizga barcha ezguliklarni tilagan holda 

Ella 

 

Ella o'zining shinam sokin oshxonasida o'tirgan 

holda, yaqin orada ham, olis kelajakda ham 

uchratishi mumkinligi sira kutilmagan, 

noma'lum bir insonga bu xatni qanday yozib 

yuborganini o'zi ham anglamay qoldi. 

 

 

Ustoz 

1242 yil, aprel, Bag'dod. 

Shame Tabriziyning kelgani Bag'dodda 

bilinmadi, ammo men uning darbadar 

darvishlarning nochorgina qo'nalg'asida 

birinchi marta paydo bo'lgan kunni sira 

esimdan chiqarmayman. O'sha kuni biz e'tiborli 

mehmonlarni kutayotgandik. Qozikalon o'z 

yaqinlari bilan biznikiga tashrif buyurgan edi; 

men uning tashrifi oddiy do'stlik izhoridan 

kattaroq bo'lsa kerak, degan fikrda edim. 

So'fizmga salbiy munosabatda ekani ma'lum, 

---

bu qozi bizni, shuningdek, o'ziga tegishli bu 

mintaqadagi barcha so'fiylarni o'z nazorati 

ostidan chetda emasligimizni menga 

eslatmoqchi bo'lib kelgan edi. 

U keng yuzli, qorni osilgan va kalta 

barmoqlariga qo'sha-qo'sha uzuklar taqib olgan 

edi. Qoziga ovqatdan parhez qilish joiz edi, 

lekin hech kim, hatto o'z tabiblari ham bu 

haqida unga og'iz ocha olmagan bo'lsalar 

kerak, deb o'ylayman. Bizning tomonlarda 

obro'si katta edi. Undagi izzattalablik va 

hukmdorlik maylining kuchliligi elga doston 

bo'lgan edi. Taniqli imomlar oilasiga mansub 

bu kishi uchun bir qalam tortish bilan istagan 

kishisini dor ostiga ravona qilish yoki xuddi 

shu zaylda jinoyatchini kechirib, zindondan 

chiqarib yuborish cho't emas edi. U hamisha 

kimxobdan va boshqa qimmatbaho matolardan 

tikilgan kiyimlar kiyib yurar va o'z 

hukmdorligiga ishonchi katta edi. Menga uning 

o'ziga bino qo'yganligi yoqmas edi, lekin 

jamoamiz tinchini ko'zlab bu hokimiyat vakili 

---

bilan yaxshi munosabatda bo'lishga urinar 

edim. 

- Biz dunyodagi eng badavlat shaharda 

istiqomat qilmoqdamiz, - der edi qozi og'ziga 

anjir solarkan 

- Bugun Bag'dod mo'g'ullardan qochgan 

qochoqlar bilan to'lib ketdi. Biz ularga 

boshpana berayapmiz. Bugun Bag'dod 

dunyoning markaziga aylandi, shundaymi, 

Bobo Zamin? 

- Bu shahar haqiqiy xazina, - ehtiyotkorlik 

bilan dedim men. - Lekin shaharlar ham 

bandalarga o'xshashini esimizdan 

chiqarmasligimiz kerak. Ular ham tug'ilishadi, 

bolalik va yoshlik davrlarini boshdan 

kechirishadi, keyin keksayishadi va oxiri qazo 

qilishadi. 

Hozir Bag'dodning ayni yoshlik chog'i. Garchi 

biz hozir xalifa Xorun ar-Rashid davridagidek 

boy bo'lmasak-da, shahrimiz savdo-sotiq, san'at 

va she'riyat markazi ekanidan faxrlansak 

arziydi. Biroq ming yildan keyin Bag'dod 

---

qanday bo'lishini hech kim bilmaydi. Hammasi 

o'zgarib ketishi mumkin. 

- Bu tushkunlik qayoqdan keldi? - Qozi bosh 

chayqadi va boshqa idishdagi xurmoga qo'l 

cho'zdi. - Abbosiylar hukmdorligi abadiy 

qoladi va biz hamisha gullab-yashnaymiz. 

Agar xoin va buzg'unchilar o'rnatilgan 

tartibotni buzishga harakat qilishmasa, albatta. 

O'zlarini musulmon deb ataydigan, ammo 

kofirlardan ham badtar xavfli kimsalar bor. 

Zero, dinimizni noto'g'ri talqin etishdan ko'ra 

xavfliroq hech nima yo'q. 

Men unga javob bermaslikni lozim topdim. 

Qozi islomni so'fiyona va qisman 

individualistik talqin etganlarni buzg'unchilar 

deb hisoblashi ma'lum edi. U bizni din 

Qonunlari (Aqidalar)ga va marosimlarga 

bepisandlikda va shuning tufayli, o'zi kabi 

hokimiyatning boshqa vakillarini ham hurmat 

qilmaslikda ayblar edi. Goho menga u barcha 

so'fiylarni Bag'doddan haydab chiqarishga 

tayyor turganday tuyulardi. 

---

- Sizning birodarlaringiz bezarardirlar va lekin 

barcha so'fiylar Qonunga qat'iy bo'ysunadilar 

deb bo'ladimi? - so'radi qozi soqolini silarkan. 

Unga qanday javob berish mumkin? Xudoga 

shukurki, ayni shu payt eshik taqillab qoldi. 

Mallasoch xizmatchi yonimga kelib qulog'imga 

bir darbadar darvish mehmon bo'lib kelganini, 

u men bilan, albatta, bog'lanishi kerakligini va 

boshqa hech kim bilan gaplashmoqchi 

emasligini ta'kidlayotganini aytdi. 

Bunday hollarda men odatda mehmon kutib 

turishini va toki kelgan odamlarni 

kuzatmagunimcha uni xoli bir xonaga olib 

kirishlarini va ovqatlantirishlarini so'ragan 

bo'lar edim. Lekin hozir qozi meni noqulay 

ahvolga solib qo'ygani uchun, bu darbadar 

darvishni yonimizga taklif etsam yomon 

bo'lmasa kerak: balki u turli mamlakatlarda 

ko'rgan-kechirganlarini hikoya qilib, 

vaziyatdagi taranglikni yumshatar, deb o'ylab 

qoldim. Shu o'y bilan mehmonni yonimizga 

taklif etishlarini so'radim. 

---

Bir necha daqiqadan so'ng eshik yana ochilib, 

boshdan-oyoq qora kiyim kiygan odam kirib 

keldi. Ozg'in, holdan toygan, yoshi 

nechadaligini bilib bo'lmaydigan bu odam 

darhol diqqatimni o'ziga tortdi. Qirra burunli, 

ichkariroq botgan qora ko'zli va qora qoshli, 

peshonasiga qalin jingalak sochlari tushib 

turardi. Qaytarma yoqasiga qalpoq qo'shib 

tikilgan uzun plash va qo'y terisidan tikilgan 

etik kiygan edi. Bo'ynida bir necha tumor osilib 

turardi. Qo'lida yog'och kosasini - darbadar 

darvishlarning xayr-ehson solinadigan idishini 

ushlab turardi - bu izzatparastlik va kibrning 

yengib o'tilganligi majozi edi. Menga uning 

qozi va uning hamrohlariga uncha e'tibor 

bermagani darhol ravshan bo'ldi. Uning o'zini 

daydi yoki gadoy sifatida qabul qilishlari 

mumkinligining ham unga farqi yo'qday edi. 

Men kirish va o'zini tanitish uchun ruxsat 

berishlarini kutib, eshik oldida turganini 

ko'rganimdayoq uning boshqa darvishlarga 

o'xshamasligini darrov ilg'adim. Bu uning 

---

ko'zlarida, xatti-harakatlarida, butun qiyofasida 

ko'rinib turardi. U kichkina va zaif bir zarra 

bo'lib ko'ringani bilan, bamisoli qudratli eman 

daraxti urug'ini o'z ichiga olgan mevasi kabi 

edi. 

- Xush kelibsan, darvish, - dedim men va 

qo'lim bilan ro'paramdagi ko'rpachadan joy 

ko'rsatdim. 

Darvish hamma bilan salomlashib, atrofdagi 

barcha odamlarga e'tibor bilan va hech narsani 

nazaridan chetda qoldirmagan holda o'tirdi. 

Keyin uning nigohi qozida to'xtadi. Nazarimda, 

ular bir daqiqadan kam bo'lmagan vaqt 

mobaynida biron bir so'z aytmagan holda, bir-

birlaridan ko'z uzmay qolishdi. Ular ijtimoiy 

pillapoyaning butkul qarama-qarshi 

tomonlarida turgan bu kishilar - bir-birlari 

haqlarida nimalarni o'ylayotganlari men uchun 

juda qiziq edi. 

Men darvishni iliq echki sutidan ichishga, 

shirin anjir va xurmodan tanovul qilishga taklif 

etdim, lekin u bularni odob bilan rad etdi. 

---

Ismini so'raganimda ismi Shams Tabriziy 

ekanini va u Xudo izlab kezgan darbadar 

darvish ekanini aytdi. 

- Xo'sh, topdingmi Uni? - so'radim men. 

Darvishning yuziga soya tushganday bo'ldi; u 

boshirg'itdi. 

- Albatta, U hamisha va hamma yoqda men 

bilan birga. 

Qozi odob saqlashni xayoliga ham 

keltirmasdan, hingillab kuldi: 

- Nima uchun siz darvishlar o'z hayotingizni bu 

qadar murakkablashtirib yuborasiz, shuni hech 

qachon tushunmaganman. Hamon Xudo 

xamisha va hamma yoqda sen bilan birga ekan, 

nima uchun dunyo kezib Uni izlab yurasan? 

Shams bir zum boshini quyi soldi va bir necha 

daqiqa javob qilmadi. Keyin boshini ko'tardi. 

Uning chehrasi sokin, ovozi bir tekis edi: 

- Chunki Uni faqat izlaganlar topa oladilar. 

- Bu so'z o'yini, - masxaraomuz kuldi qozi. - 

Sen bizni bir umr bir yerda yashab 

kelayotganimiz uchun Xudoni topa 

---

olmaysizlar, demoqchimisan? Bo'lmagan gap. 

Hamma senga o'xshab juldur kiyimlar kiyib, 

darbadar yurishi shart ekanda. 

Kulgu ovozlari keldi: odamlar shu zayl 

o'zlarining qozi bilan hamfikr ekanliklarini 

bildirardilar. Bu baxtsiz, zaif, xukmronlik 

lavozimidagi odamlarga yoqishni istaydigan 

kishilar kulgusi edi. Men allanechuk bo'lib 

ketdim. Qozi bilan darvishni birga uchrashtirib, 

xato qilib qo'yganim ravshan edi. 

Shams qoziga deydi: 

- Nazarimda, siz meni to'g'ri tushunmadingiz. 

Men inson tug'ilgan shahrida Xudoni topa 

olmaydi, deganim yo'q. Xudoni qayerda 

bo'lmang, o'sha yerda topish mumkin, - davom 

etdi darvish. - Biron marta ham o'z uyidan 

ketmagan, shunga qaramay, Xudoni topgan 

insonlar ham bor. 

- To'g'ri! - quvonch bilan xitob qildi qozi, lekin 

uning xursandligi uzoqqa bormadi. 

Darvish gapida davom etdi: 

- Men hozir siz kiyib yurganingizdek, kimxob 

---

va ipak matolardan tikilgan liboslar kiyish va 

qimmatbaho taqinchoqlar taqish bilan kishi 

Xudoni topa olmasligini nazarda tutgan edim, 

qozikalon. 

Xonaga og'ir sukunat cho'kdi. Hammaning 

nafasi ichida edi. 

- Seni darvish desam, tiling haddan ziyod 

o'tkir-ku,- dedi nihoyat qozi. 

- Agar burch taqozo etsa, butun dunyo 

hiqildog'imdan olib, jim bo'lishga majbur 

etmoqchi bo'lsa ham, aytishim kerak bo'lgan 

narsani aytaman. 

Qozi qovog'ini uydi, keyin xuddi murosaga 

kelgan kabi yelkalarini qisdi. 

- Boringki, - shunday bo'la qolsin, - dedi u. - 

Mayli, bizga sen kabilar ham kerak. Sen 

kelishingdan salgina oldin biz aynan 

shahrimizning naqadar go'zalligi haqida 

gaplashayotgandik. Sen ko'p joylarni kurgan 

bo'lsang kerak. Ayt-chi, dunyoda Bag'doddan 

go'zalroq shahar bormi? 

O'tirganlarga bir-bir qarab chiqarkan, Shams 

---

ovozini balandlatmay dedi: 

- So'zsiz, Bag'dod - buyuk shahar, lekin 

dunyoviy go'zallikning umri qisqa bo'ladi. 

Shaharlar unda yashovchi insonlarning qalblari 

tufayli ravnaq topadi. Agar bu qalblarda Haqqa 

ishonch yo'qolgan bo'lsa, shaharlar ham 

tanazzulga uchraydi. Hamisha shunday bo'ladi. 

Men o'zimni tuta olmay bosh irg'idim. Shams 

Tabriziy menga o'girildi va men uning 

ko'zlarida do'stona hamfikrlikni ko'rdim. U 

menga qarab turarkan, nazarimda, quyoshning 

iliq nurlari tekkanday bo'ldi. Shunda men 

uning ismi jismiga monand ekanini angladim. 

Bu insondan hayotiy quvvat taralib turardi. U 

chindan ham Shams - «quyosh» edi. 

Lekin qozi bunday fikrda emas edi: 

- Siz, so'fiylar, hamma narsani haddan ziyod 

murakkablashtirasiz. Xuddi shoirlar va 

faylasuflar kabi. Shuncha gapning nima keragi 

bor? Odamlarning ehtiyojlari juda oddiy. 

Yo'lboshchilar ularning shu oddiy ehtiyojlari 

qondirilishini va hech kim to'g'ri yo'ldan 

---

og'masligini nazorat qilib tursalar bo'ldi. 

Buning uchun esa ular qonunlar (shariat)ga 

og'ishmay amal qilishlari yetarli. 

- Qonun, misoli sham, - javob qildi Shame 

Tabriziy, - u yoritadi. Lekin biz qorong'uda 

sham yorug'ida faqat bir yerdan boshqa yerga 

o'tishimiz mumkinligini ham unutmasligimiz 

kerak. Agar biz bor e'tiborimizni faqat shamga 

qaratib, aslida qayoqqa ketayotganimizni 

(yo'lni) unutsak, yaxshi bo'ladimi? 

Qozining basharasi burishib ketdi. Qiyofasi 

tund edi. Men qo'rqib ketdim. Ishi odamlarni 

so'roq qilish va jazolash bo'lgan qozi bilan 

Aqoid borasida bunday gap talashish daryo 

oqimining xavfli joyiga borib qolishiday gap 

edi. Shams buni bilarmikin? 

Darvishni bu yerdan olib chiqib ketish uchun 

bahona izlar ekanman, uning ovozini eshitdim: 

- Hamma uchun umumiy bo'lgan bir qonun 

bor. 

- Bu qanday qonun? - gumonsirab so'radi qozi. 

Shams gavdasini tik qildi, nigohini ko'rinmas 

---

bir kitobga qaratganday edi va dedi: 

- Har bir inson Muqaddas Qur'onni o'z 

layoqatida va mohiyatga kira olishi darajasida 

tushuna oladi. Bunda to'rt daraja bor. 

Birinchisi, tashqi daraja va ko'pchilik shu 

daraja bilan qanoatlanadi. Ikkinchisi, ichki 

daraja. Uchinchisi, ichkining ichkisi. 

To'rtinchisi esa shuday chuqurki, uni so'zlar 

vositasi ila ifodalab bo'lmaydi, shuning uchun 

uni tafsirlab ham bo'lmaydi, 

tafsirlanmaganicha qoladi. Butun e'tiborni 

shariatga qaratgan ulamolar, - ko'zlari yaltirab 

davom etdi Shams, - tashqi ma'nolarni 

bilishadi. So'fiylar ichki ma'nolarini biladilar. 

Avliyolar ichkining ichkisini biladilar. 

To'rtinchisini esa, faqat Xudoga yaqin turuvchi 

payg'ambarlar biladilar. 

- Sen oddiy so'fiy Qur'onni ilohiyotchi olimdan 

chuqurroq tushundi, demoqchimisan? - so'radi 

qozi barmoqlari bilan piyolani chertar ekan. 

Darvishning lablari bilinar-bilinmas kinoyali 

jilmayishga burildi va javob qilmadi. 

---

- Ehtiyot bo'l, birodar, - dedi qozi, - Sen aytgan 

gap bilan yashirin shirk orasida masofa juda 

yaqin. 

Uning so'zlarida tahsid bor edi, darvish buni 

ilg'amaganga soldi. 

- Ochiq shirk nima o'zi? - savol berdi u. Javob 

bo'lmagach, og'ir xo'rsindi. - Ruxsatingiz bilan 

bir rivoyatni aytib beray. 

Bir kuni Muso payg'ambar yolg'iz o'zi tog'u 

toshlarda ketayotib bir cho'ponga duch kelipti. 

Cho'pon qo'llarini osmonga ko'tarib, Xudoga 

nola qilardi: «Ey Xudojon Sen qayerdasan, kel, 

sochlaringni bitdan tozalay, quloqlaringni 

tozalab qo'yay, senga choriq tikib beray va 

nainki o'z jonim, balki qo'ylarim, farzandlarim 

ham senga qurbon bo'lsin. Qaerdasan, borib, 

dastyoring bo'lsam, sut, qaymoqlarim bilan 

qorningni to'ydirsam, boshing og'risa, silab-

siypasam, yuz-ko'zingdan o'psam. 

Oyoqlaringni uqalasam...» 

Bularni eshitgan Muso cho'ponni koyib ketipti: 

«Ey, gumroh, to'xta! Sen nimalar deyapsan 

---

o'zi? Axir Xudo choriq ham, to'n ham 

kiymaydi, yemaydi ham, ichmaydi ham, Uni 

nega o'zingga o'xshatasan. U Quyosh misoli, 

sen esa misoli bir chivinsan...» Cho'pon bu 

gaplarni eshitib xijolatdan uyalib, qattiq xafa 

bo'lgancha jim qolipti. Keyin Muso unga bir 

nechta duoni o'rgatib, qaytib ketipti. 

O'sha kuni kechasi Muso ovoz eshitipti. Bu 

Parvardigori olamning ovozi edi. 

«Ey Muso, sen nima qilib qo'yding? Sen 

cho'ponni men uchun naqadar qadrli ekanini 

bilmasdan uni koyiding. U balki qoidaga 

muvofiq duo qila olmagandir ham, lekin u 

otashin so'zlayotgan edi. Uning qalbi, niyatlari 

toza edi. Balki uning so'zlari sening 

quloqlaringga shakkoklik bo'lib eshitilgandir, 

lekin Men uchun ular shirin shakkoklik edi». 

Muso (a.s.) o'zi xato qilib qo'yganini darhol 

tushundi. Ertasi erta bilan turib, toqqa, cho'pon 

bilan uchrashgan yeriga bordi. Uni topdi. Bu 

safar cho'pon u aytganday duo o'qirdi. U 

ehtirossizgina qilib, tushunarsiz jumlalarni 

---

valdirardi. Qilgan ishidan 

afsuslangan Muso (a.s.) cho'ponni elkasidan 

qoqibdi va debdi: «Do'stim, men senga 

nohaqlik qilibman. Iltimos, meni kechir. Sen 

o'zing bilganingday duo qil. Xudo uchun 

asosiysi shu». 

Buni eshitib, cho'pon yengil tortipti. Ammo u 

avvalgi o'z duosiga qaytmapti. Lekin Muso 

o'rgatgan duo ham unga ma'qul ko'rinmapti. U 

Xudo bilan gaplashmoqning boshqa usulini 

topibdi. Chunki Xudoga beg'ubor ishqi 

yoqqanidan endi o'zining avvalgi shirin 

shakkokligi darajasidan yuqoriroq pog'onaga 

ko'tarilgan edi. 

- Bundan ko'rinadiki, odamlar Xudo bilan 

qanday gaplashishlariga qarab xukm chiqarish 

kerak emas ekan, - rivoyatdan xulosa chiqardi 

Shams. - Har bir insonning o'z yo'li va o'z 

duosi bor. Xudo biz haqimizda aytgan 

so'zlarimizga qarab xukm chiqarmaydi. U 

bizning qalbimizga teran nazar soladi. Qonun-

qoidalar (aqidalar) asosiy emas, asosiysi, 

---

bizning qanchalar sofligimiz. 

Qoziga zimdan nazar solar ekanman, uning 

sokin va o'ziga ishonch bilan o'tirishi niqob 

ekanini, bu niqob ostiga g'azab yashiringanini 

tushundim. Ayni chog'da, aqlli odam sifatida u 

o'zining noqulay vaziyatga tushib qolganini 

tushunar edi. Qoidaga ko'ra darvishni qo'polligi 

uchun jazolash kerak edi, lekin u holda bu 

oddiy darvishning qozikalonga qarshi 

gapirishga jur'at qilgani hammaga ma'lum 

bo'lib qolar edi. Shuning uchun o'zini go'yo bu 

rivoyatga aloqasi yo'qday, beparvo tutishi 

afzalroq edi. 

Quyosh bota boshlagan edi. Qozi, uni muhim 

ishlar kutib turganini aytib, o'rnidan turdi. 

Menga bosh irg'itib va Shams Tabriziyga 

sovuq qarash qilib, xonadan chiqdi. Uning 

mulozimlari ketidan ergashdilar. 

- Qozi seni yomon ko'rib qoldi, deb qo'rqaman, 

- dedim men darvish bilan yolg'iz 

qolganimizda. 

Shams sochlarini yuzidan olib tashladi va 

---

jilmayib qo'ydi: 

- O, hechqisi yo'q. Men odamlarga kamdan-

kam yoqaman. Bunga o'rganib qolganman. 

Meni qo'rquv bosdi. Bunday mehmonlar bizda 

uncha ko'p uchramasligini anglab turardim. 

- Seni Bag'dodga nima yetaklab keldi, darvish? 

Men uning javobini juda bilgim kelardi, lekin, 

shunisi qiziqki, uni eshitishdan qo'rqar edim 

ham. 

 

 

Ella