Ishqqa oid qirq qoida

1243 yil, 18 dekabrь, Bag'dod. 

Tomlardan uzun sumalaklar osilib turgan qish 

kunlaridan birida qor bosgan yo'lda chopar 

ko'rindi. U Qaysaridan keldim, dedi. Bundan 

darvishlar hayajonga tushdilar: yilning bu 

faslida mehmon kelishi yozda pishadigan 

---

uzumning paydo bo'lishiday gap edi. Sovuq va 

qorga qaramay, shoshilinch maktub bilan, 

choparning yo'lga chiqqani ikki narsadan 

dalolat bo'lishi mumkin edi: yo bir yomon 

hodisa sodir bo'lgan, yoki bu endi sodir bo'ladi. 

Ustozga keltirilgan bu maktubda nima 

yozilgani barcha darvishlarni juda qiziqtirardi, 

lekin ustoz bizning qiziqishimizni qondirishi 

mumkin bo'lgan bironta ham so'z aytmadi, 

ishora ham qilmadi. U ko'rinishdan sovuqqon, 

xayolchan, fikrlarini hech kim bilan 

bo'lishishni istamas edi. To'g'ri javob izlab, uni 

topa olmayotganga o'xshardi. 

Men ustozni shunchaki qiziqqanimdan emas, 

jiddiy kuzata boshladim. Garchi aynan 

nimaligini tasavvur eta olmagan esam-da, 

ammo maktubning menga bevosita aloqasi 

borday tuyulardi. Qalbimni mustahkam tutish 

uchun xonaqoh machitida Xudoning to'qson 

to'qqiz go'zal ismlarini takrorlab ko'p 

kechalarni o'tkazdim. Har safar bu ismlar 

ichida bittasi: Al Jabbor - hech nima uning 

---

ixtiyorsiz sodir bo'lmasligi haqidagi ism 

mening diqqatimni o'ziga boshqacha tortardi. 

Boshqalar o'z vaqtlarini bahslashib va har xil 

bema'ni taxminlar qilib o'tkazar ekanlar, men 

bir o’zim qor bosgan bog'da aylanib yurardim. 

Nihoyat, hammamiz bizlarni umumiy majlisga 

chaqirgan mis qo'ng'iroq jarangini eshitdik. 

Xonaqohning asosiy xonasiga kirganimda 

hamma yig'ilib bo'lgan, aylana hosil qilib 

o'tirishar edi. O'rtada ustoz turardi. 

U bir yo'talib oldi-da, dedi: 

- Bismillohir rohmanir rahim! Sizlar balki men 

nima uchun hammangizni majlisga 

chaqirganimga hayron bo'layotgandirsiz. Gap 

menga olib kelingan maktubda. Uni kim 

yuborganining ahamiyati yo'q. U mening 

e'tiborimni juda muhim narsaga qaratganining 

o'zi etarli. 

Bobo Zamon biroz jim qoldi va derazaga qarab 

turdi. U azoblangan, rangi oqargan va juda ozib 

ketganday ko'rinardi, go'yo keyingi bir necha 

kun ichida ko'p yillarga qarib qolganday edi. 

---

Ammo gapira boshlagan zahoti u birdan 

dadillashdi, ovozi qat'iyatli chiqdi: 

- Bag'doddan uncha uzoq bo'lmagan bir 

shaxarda juda bilimdon olim inson yashaydi. U 

shoir bo'lmasa hamki, juda yaxshi notiq. 

Minglab odamlar uni yaxshi ko'rishadi, hurmat 

qilishadi, lekin uning o'zi hech kimni 

sevmagan. Bizga noma'lum sababga ko'ra, 

oramizdan kimdir uning huzuriga borishi va 

suhbatdoshi bo'lishi mumkin. 

Mening yuragim allanechuk siqildi. Keyin 

sekin, juda sekinlik bilan nafas chiqardim. Bu 

vaziyatda qoidalardan birini eslamay 

bo'larmidi? «Yolg'izlik va xilvat bir xil 

hodisalar emas. Kishi yolg'iz bo'lsa, o'zining 

to'g'ri yo'ldaligiga o'zini oson ishontiradi. Biz 

uchun xilvat yaxshi, chunki bu yolg'izlanib 

qolishni anglatmaydi. Ammo senga ko'zgu 

bo'la oladigan insonni topish undan-da 

yaxshiroq. Yodingda bo'lsinki, sen o'zingni va 

o'z qalbingdagi Xudoni faqat boshqa inson 

yuragiga qarab, adashmasdan ko'ra olasan». 

---

Ustoz gapida davom etdi: 

- Menga orangizdan kimdir bu ruhiy sayohatga 

borishni istaydimi, degan savolni berishdi. 

Albatta, men o'zim bunga munosib darvishni 

tanlashim mumkin edi, lekin faqat burch tufayli 

bu ishga kirishgan odam uni uddalay olmasligi 

mumkin. Bu ishni ishq tufayli va ishq uchun 

bajaradigan odam kerak. 

Bir yosh darvish gapirishga ruxsat so'rab dedi: 

- Ustoz, bu olim kim o'zi? 

- Men uning kimligini faqat yo'lga chiqish 

uchun xohish bildirgan odamgagina ayta 

olaman. 

Buni eshitgach, hayajonga tushgan bir qancha 

darvishlar shoshilinch qo'l ko'tarishdi. 

Istaganlar soni to'qqizta edi. Men ham ularga 

qo'shildim, o'nta bo'ldik. Bobo Zamon qo'li 

bilan ishora qilib, hali gapi tugamaganini 

bildirdi: 

- Siz qaror qabul qilmasingizdan oldin men 

sizga aytadigan yana boshqa gaplar ham bor. 

Bu sayohat juda xatarli va mushkul, borgan 

---

odam qaytib kelishi dargumon. 

Mendan boshqa hamma qo'lini tushirdi. 

Shuncha vaqt mobaynida Bobo Zamon birinchi 

marta mening ko'zlarimga qaradi va 

ko'zlarimiz uchrashganida u avvalboshdayoq 

men yolg'iz o'zim ko'ngilli bo'lib chiqishimni 

bilganini tushundim. 

- Shame Tabriziy, - dedi ustoz sekin va go'yo 

mening nomim uning og'ziga noxush ta'm 

berganday achchiqli ohangda. - Men sening 

qaroringni hurmat qilaman, lekin sen bizning 

jamiyatimiz a'zosi emassan. Sen mehmonsan. 

- Tushunmadim, nima farqi bor. 

Ustoz uzoq o'ylab, jim qoldi. Keyin 

kutilmaganda o'rnidan turdi va yana dedi: 

- Hozircha bu gaplarni qo'ya turamiz. Bahor 

kelgach, bu masalaga yana qaytamiz. 

Mening qalbim isyon ko'tarardi. Axir Bobo 

Zamon men ayni shu vazifani bajarish uchun 

Bag'dodga kelganimni juda yaxshi bilardku, u 

esa menga taqdir qilingan bu imkoniyatdan 

meni mahrum qilayapti. 

---

- Nima uchun, ustoz? Men hoziroq yo'lga 

tushishga tayyor turgan bo'lsam, nima uchun 

kutish kerak? Menga shaxarni va o'sha ulamoni 

otini aytsangiz bo'ldi, shu zumdayoq meni bu 

yerda ko'rmaysiz! - qichqirib yubordim men. 

Lekin ustozning javobi, men bu yerda u bilan 

yonma-yon yashaganimdan buyon sira 

kutilmagan tarzda sovuq va qat'iy bo'ldi: 

- Muhokamaga o'rin qolmadi. Majlis tamom. 

Qish uzoq va sovuq keldi. Bog'dagi hamma 

narsalar muzlagan, mening lablarim ham. 

Keyingi uch o'y mobaynida men biron so'z 

aytmadim. Har kuni uzoq sayrga chiqaman, 

daraxt kurtak yozarmikin, deya izlayman, lekin 

faqat qorni ko'raman. Bahorni faqat orzuda 

ko'rish mumkin. 

Dilim xira bo'lsa ham, hozirgi kayfiyatimga 

juda muvofiq keladigan: «Hayotingda nimaiki 

sodir bo'lmasin, juda katta baxtsizlikka duch 

kelgan chog'ingda ham ruhingni cho'ktirma. 

Hatto barcha eshiklar berkilib qolgan bo'lsa 

hamki, Xudo faqat sen uchun yangi yo'llar 

---

ochadi. Shukur qil! Hamma ishlar yaxshi 

bo'ladigan vaqtlarda shukr qilmoq oson, 

albatta. Lekin so'fiy berilgani uchun ham, 

berilmagani uchun ham shukur qiladi», degan 

qoidaga rioya etdim. 

Nihoyat bir kuni tongda ajib kurtakni ko'rib 

qoldim. U musiqiyday go'zal tarovat bilan 

qalin qorlar ostidan bosh ko'tarib turardi. Bu 

ushoqdakkina gullaydigan kichikkina 

yo'ng'ichqa edi. Yuragim quvonchga to'lib 

ketdi. Uyga qaytayotib mallasoch xizmatchiga 

duch keldim va u bilan quvnoq salomlashdim. 

U meni hamisha indamas va xafaqon 

yurishimga o'rganib qolgan ekanmi, turgan 

joyida qotib qoldi. 

- Tabassum qil, bolakay! - qichqirdim unga. - 

Ko'rmayapsanmi, axir bahor keldi? 

O'sha kundan boshlab atrofda hamma narsa 

zudlik bilan o'zgara boshladi. Qor tez eriy 

boshladi, daraxtlarda kurtaklar bo'rta boshladi, 

qushlar qaytib kelishdi va havo ham bahorning 

shirin xush bo'ylari bilan to'ldi. 

---

Bir kuni ertalab biz yana mis qo'ng'iroq 

jarangini eshitdik. Bu safar men birinchi bo'lib 

yugurib keldim Hammamiz yana doira yasab 

o'tirdik va ustoz IShQ yo'lining xavfu xataridan 

boshqa hamma narsani biladigan islom ulamosi 

haqida gap ochdi. Yana hech kim o'z ixtiyori 

bilan bu inson sari borishga xohish bildirmadi. 

- Demak, Shams yakkayu yagona ko'ngilli 

ekan, - e'lon qildi Bobo Zamon baland va 

shamolniki kabi ingichka ovoz bilan. - Lekin 

men qaror qabul qilish uchun kuzgacha 

kutaman. 

Men bundan larzaga tushdim. Quloqlarimga 

ishonmadim. Uzun uch oyni kutish bilan 

o'tkazdim, ustoz esa yana olti oy kutishni talab 

qilardi. Men juda tang ahvolga tushdim, isyon 

ko'tardim, iltijo qildim, lekin u rad etdi. 

Ammo bu safar kutish yengilroq bo'lishini 

tushunardim, chunki bundan bu yog'iga ortga 

surish bo'lmaydi. Qishdan bahorgacha turib 

bergach, mendagi otash kuzga qadar ham 

sovimaydi, deya qat'iy ayta olardim. Bobo 

---

Zamonning bu qarori mening hafsalamni pir 

qila olmadi. Aksincha, men dadillashdim, 

qat'iyatim yanada kuchaydi. Qoidalardan yana 

birida aytilganidek, «Sabr degani nofaollik 

degani emas. Sabr degani oqibatni ko'ra olish 

va unga ishonish demakdir. Sabrning ma'nosi 

nimada? Tikanga qarab turib, atirgulni 

ko'rmoqlikda; tunda bo'la turib, tongni ko'ra 

bilmoqlikda. Sabrsizlik esa uzoqni va kelajakni 

ko'ra bilmaslikdir. Xudoni sevuvchilar aslo 

sabrni yo'qotmaydilar, zero ularga oyning 

to'lishi, to'lin oyga aylanishi uchun vaqt 

kerakligi ma'lum». 

Kuz kelgach, mis qo'ng'iroq uchinchi marta 

jarangladi. Men endi hammasi hal bo'lishiga 

ishongan holda, shoshmasdan bordim. Ustoz 

odatdagidan zaifroq va rangparroq kurindi, 

go'yo quvvati qolmagandek edi. Shunga 

qaramasdan, u men yana qo'l ko'targanimni 

ko'rib, yuzini teskari burmadi va qarorini 

orqaga surmadi. U qat'iyat bilan menga bosh 

irg'adi: 

---

- Mayli, Shams, yo'lga tayyorlan. Inshoolloh, 

ertaga tongda sen bizni tark etasan. 

Men ustozning qo'lini o'pdim. Yo'lga qancha 

vaqt ketmasin, ertami-kechmi men 

suhbatdoshim bilan uchrashurman. 

Bobo Zamon yakkayu yolg'iz o'g'lini jangga 

kuzatayotgan ota kabi mehr va g'amginlik bilan 

menga kulimsiradi. Keyin zangori uzun 

to'nining cho'ntagidan muhrlangan maktubni 

oldi, uni menga uzatib, xonadan chiqib ketdi. 

Hamma darvishlar uning ortidan ergashdilar. 

O'zim yolg'iz qolgach, xat muhrini sindirdim. 

Unda o’z savollarimga javob topdim. Shunga 

ko'ra men Konyaga borishim va Rumiy bilan 

uchrashishim kerak edi. 

Quvonchdan yuragim qinidan chiqayozdi. Men 

avval bu ismni eshitmagan ekanman. Rumiy 

balki buyuk ulamodir, lekin men uchun u katta 

jumboq edi. 

Men «Rumiy» so'zini qayta-qayta, toki bu so'z 

obakidandon ta'miga, «suv», «non», «sut» kabi 

odatiy so'zlarga aylanmagunicha, tinimsiz 

---

takrorladim. 

 

 

Ella