Ishqqa oid qirq qoida

1244 yil, 31 oktyabr, Konьya.

 

Shams Tabriziyni uchratgan kunimga 

shukronalar bo'lsin! Bu Aqrab oyining so'nggi 

kuni bo'lib, kuz o'tib ketayotganini bildiruvchi 

salqinlik tushgan va shamol odatdagidan 

kuchliroq esa boshlagan edi. 

Masjidda, odatdagidek, ko'p odam to'plangan. 

Ko'pchilik oldida xutba o'qiganimda, 

odamlarning yuzlariga uncha e'tibor 

bermaslikka harakat qilaman. Qarshimdagi 

---

tinglovchilarni turli qiyofalarda gavdalangan 

omma deb emas, yaxlit bitta odam deb 

tasavvur etaman. Har hafta meni tinglash 

uchun yuzlab odamlar keladi, lekin men faqat 

bitta odam bilan so'zlashaman - qalbi 

so'zlarimga aks sado berayotgan va meni 

hammadan yaxshi biladigan bitta odam bilan. 

Masjiddan qaytishda meni otim kutib turadi. 

Uning yollari taralgan, tilla va kumush 

qo'ng'iroqchalar qo'shib o'rilgan. Ot yurganda 

ularning jiringlashi menga yoqadi. Lekin 

atrofimda odamlar ko'pligidan juda sekin 

yurishga to'g'ri keladi. Otim somon tomli 

kulbalarni ortda qoldirib, bir maromda qadam 

tashlayapti. Arz qiluvchilarning chaqiriqlari 

bolalarning baqir-chaqirlari va tilanchilarning 

nolayu fig'onlari bilan aralashib ketgan. 

Ularning ko'pchiligi duotalablar, boshqalari esa 

shunchaki birga yurishni istovchilar. Lekin 

menga juda katta umid bilan kelganlar ham 

bor. Ular meni shifo baxsh eta oladi yoki 

yomon nazarlardan xalos etadi, deb o'ylashadi. 

---

Ularni ko'rish menga azob beradi. Axir men 

payg'ambar emasman va donishmand ham 

emasman, nahot tushunishmasa? Mo''jiza 

ko'rsatishga kuchim etmasligini nega 

tushunishmaydi? 

Muyulishga yetgach va «Shirinliklar savdosi» 

mehmonxonasiga yaqin kelib qolganimizda 

menga ko'zlarini tikkancha, omma orasini 

yorib, men tomon kelayotgan darbadar 

darvishga ko'zim tushdi. Uning harakatlari 

chaqqon va aniq edi, nazarimda, undan o'ziga 

bo'lgan ishonch yog'ilib turardi. Sochlari yo'q. 

Soqoli yo'q. Qoshi yo'q. Ammo garchi chehrasi 

ochiq esa-da, yuzidan hech nimani o'qib 

bo'lmas edi. 

Uning tashqi ko'rinishi meni qiziqtirib qo'ydi. 

Uzoq yillar mobaynida men Konьyada Xudo 

izlab yurgan turli darvishlardan ko'pini 

ko'rganman. Ba'zilari badanlariga rasm 

chizgan, ko'pchiligi quloqlari, burunlariga 

sirg'a taqqan bo'ladi; ular badanlariga «g'alati» 

yozuvlar yozishni yoqtirishardi. Ba'zilari soch 

---

o'stirishardi, ba'zilari esa taqir qilib qirishardi. 

Ba'zilari hatto tillari va ko'kraklarini teshgan 

bo'lishadi. Bu darvishni ko'rganimda uning 

tashqi ko'rinishidan hayron bo'lmadim. Meni 

uning tim qora ko'zlari hayratga soldi. 

U butun borlig'imga singib kirayotgan nigohini 

mendan uzmagan holda, yo'l o'rtasiga turib oldi 

va nafaqat bizning yurishimizni, balki vaqtning 

o'zini ham to'xtatishni istaganday, qo'llarini 

baland ko'tardi. Meni kimdir bir turtganday 

bo'ldi. Minib turgan otim bezovtalandi va goh 

boshini ko'tarib, goh tushirib kishnay boshladi. 

Men uni tinchlantirishga harakat qildim, lekin 

ot o'zimning ham asablanayotganimni his 

qilayotganday edi. 

Darvish sakrab irg'ishlayotgan ot yoniga keldi 

va qulog'iga nimalarnidir sekin pichirladi. Ot 

og'ir nafas ola boshladi, lekin darvish bir qo'l 

siltagan edi, o'sha zahoti tinchlandi. Olomon 

hayajonda to'lqinlandi va men kimdir «Afsun!» 

deganini eshitdim. 

Darvish hech kimga e'tibor bermasdan, 

---

qiziqsinib meni kuzatar edi. 

- Ey, Mashriqu Mag'ribga taniqli buyuk olim, 

men ta'rifingizni ko'p eshitaman, shuning 

uchun bugun qoshingizga keldim, agar ruxsat 

etsangiz sizdan so'raydigan bir savolim bor edi. 

- So'rang, - dedim men sekingina. 

- Ammo siz avval otdan tushsangiz va men 

turganday yerda tursangiz yaxshi bo'lardi. 

Darvishning bu gapi meni shunchalar 

taajjublantirdiki, hatto bir necha daqiqa unga 

biron so'z ham ayta olmadim. Yon atrofdagi 

odamlar esa orqaga tislanganday bo'lishdi. 

Hech kim menga bunday iltimos bilan 

murojaat qilishga jur'at eta olmagan edi. 

Yuzim qizarib ketdi va zo'riqishdan ichimda 

hamma narsa tarang tortildi, ammo o'zimni 

tutib olishga va otdan tushishga kuchim yetdi. 

Bu vaqt ichida darvish orqasini o'girdi va nari 

keta boshladi. 

- Hoy, iltimos, shoshmang! - chaqirdim men 

uning orqasidan yetib olarkanman. - Men 

savolingizni eshitishni istayman. 

---

Darvish to'xtadi va menga burilib, ilk bora 

tabassum qildi. 

- Yaxshi. Unda ayting, kim ustun deb o'ylaysiz, 

Muhammad payg'ambarmi yoki so'fiy 

Bistomiymi? 

- Bu ne savol bo'ldi! - xitob qildim men. - 

Qanday qilib Payg'ambar (s.a.v.)ni allaqanday 

so'fiy bilan solishtirish mumkin? 

Yaqinimizga qiziquvchilar zichroq to'plandi, 

lekin darvish ularni umuman parvoyiga ilmadi. 

U mening qiyofamni yanada e'tiborliroq 

o'rgana turib, boyagi savolini takrorladi: 

- Iltimos, yaxshiroq o'ylab ko'ring. Axir nima 

uchun Muhammad (s.a.v.) «Yuragimni zang 

bosib, egamning oldida har kuni yetmish karra 

tavba qilaman», deydi-yu, Boyazid esa: «Men 

o'zimdagi har nechuk qusurlardan xalos 

topdim. Jismimda Xudodan bo'lak hech narsa 

qolmadi», - deb bong uradi? 

Mening yuragim hapqirib ketdi. Bu notanish 

kimsa dag'allikka dag'al edi-yu, ammo 

anoyilardan emas edi. Aftidan, u ham men 

---

bosh qotirgan masalada, ya'ni haqiqatning 

mustaqilligiyu, bilimlarning nisbiyligi xususida 

bosh qotirgan ko'rinadi. 

- Siz nima demoqchi ekaningizni tushundim, - 

dedim men, - ovozimdagi titroqni 

yashirmasdan. - Nima uchunligini men sizga 

aytaman, zero garchi Bistomiyning so'zlarida 

iftixor bor esa-da, ularda beqiyos buyuklik 

yo'q. 

- Davom eting. 

- Gap shundaki, Xudoning mehru muhabbati - 

bepoyon ummon va har bir inson undan iloji 

boricha ko'p suv olishga intiladi. Ammo kun 

nihoyasida olingan suv idishning sig'imiga 

bog'liqligi ma'lum bo'ladi. Kimdir suvni 

doshqozonga soladi, kimdir chelakka, kimdir 

esa piyolasiga. 

Bularni gapirayotganimda darvishning yuzida 

sodir bo'layotgan o'zgarishlar mendan pinhon 

qolmadi: avval sezilar-sezilmas istehzo, undan 

mening haqligimni tan olish, suhbatdoshi 

so'zlarida o'z fikrlarini tanish ifodasi bo'lgan 

---

mayin tabassumga o'tishga qadar. 

- Bistomiyning idishi nisbatan uncha katta 

bo'lmagan va bu uning chanqovi qonishi uchun 

yetarli bo'lgan, 

- davom etdim men. - U o'zicha baxtli bo'lgan. 

Va uning o'z muqaddasligini anglagani juda 

soz, lekin shunda ham u bilan Xudo orasida u 

bosib o'tilmagan katta maso-fa bor. Xudo 

saylagan Payg'ambar (s.a.v.)ning idishlari esa 

beqiyos katta hajmli bo'lgan. Shuning uchun 

ham Xudo u zotdan: «Biz sening qalbingni 

ochmadikmi?» deb so'ragan. Ul zotning 

qalblari kengaytirilgan, idishlari katta bo'lgan, 

chanqovlari tobora ortib boravergan. Va «Biz 

Seni bilishimiz kerak bo'lganchalik bila 

olmaymiz» deb bejiz aytmaganlar. Garchi ul 

zot U haqida hech kim bilmaganlarni bilgan 

bo'lsalar ham. 

Darvishning yuzi tabassumdan yorishib ketdi. 

U bosh irg'itdi va menga tashakkur bildirdi. 

Keyin chuqur minnatdorlik belgisi o'laroq 

qo'lini ko'ksiga qo'ydi va birmuncha vaqt shu 

---

holatda turdi. Ko'zlarimiz yana uchrashganda, 

men uning ko'zlaridagi mehrni payqadim. 

Men olis atrofga qaradim. Shahar, yilning 

odatdagi shu fasliga muvofiq ravishda kumush-

dur rangida edi. Oyoqlarimiz ostida qurigan 

yaproqlar aylanardi. Darvish menga qiziqsinib 

qarab turardi, botayotgan kuyosh nurida bir 

daqiqagina uning asalrang aurasi ko'rinib 

ketganday bo'ldi menga. 

U menga odob bilan ta'zim qildi. Men ham 

unga ta'zim qildim. Biz bir-birimiz bilan 

yuzma-yuz qancha turib qolganimizni 

bilmayman. Osmon binafsharang tusga kirdi. 

Oxiri bizni kuzatib turgan olomon bezovtalana 

boshladi. Hamshaharlarim mening kimgadir 

ta'zim qilganimni shu choqqacha ko'rishmagan 

edi, qayoqdagi oddiy darbadar darvishga ta'zim 

qilganim esa eng yaqin do'stlarimdan tortib 

xiylagina ko'pchilikning jig'iga tegdi chog'i. 

Darvish muhitdagi taranglashuvni payqadi 

chog'i. 

- Sizni muxlislaringiz bilan birga qoldirib, 

---

ketar vaqtim bo'lgan ko'rinadi, - dedi u ipakdek 

mayin ovozda va deyarli shivirlab. 

- Shoshmang, - iltimos qildim men. - Iltimos, 

ketmang. Qoling! 

Uning yuzidan lip etib xayolchanlik ifodasi 

o'tdi, lablari nimanidir aytishni istaganday 

juftlandi, lekin ayta olmadi yoki aytishi 

mumkin emas edi, shekilli. Va men shu daqiqa 

qaerdandir uning menga bermoqchi bo'lgan 

savolini ilg'adim: «Buyuk xotib, Siz- dan 

so'rasak-chi? Sizning idishingiz sig'imi 

qanchalik katta?» 

Boshqa aytiladigan gap qolmagan edi. So'zga 

o'rin yo'q edi. Men darvish sari bir qadam 

yurdim, keyin unga shunchalik yaqin keldimki, 

hatto tim qora ko'zlaridagi tillarang tomchilarni 

ham ko'rdim. Meni to'satdan g'alati tuyg'u 

chulg'ab oldi: nazarimda, bu onlarni birinchi 

marta boshdan kechirmayotgan edim. Bu 

nafaqat birinchi, balki hatto o'ninchi marta ham 

emas edi. Men xotiramni titkilay boshladim. 

Yuzi yopiq, baland bo'yli, ozg'in, barmoqlari 

---

yonadigan kishi. Va nihoyat angladim. 

Ro'paramda turgan darvish, o'sha men o'z 

tushlarimda ko'rgan odamning o'zi edi. 

Va men o'zimga kerakli odamni topganimni 

tushundim. Lekin baxtdan quvonish o'rniga 

qo'rquvdan titra ketdim. 

 

 

Ella