+ишло+ хыжалик ишлаб чи+ариш фондлари ва

Полиз экинларининг биологик хусусиятлари. Барча полиз экинлари иссиқликка, ёруғликка, тупроқдаги озиқ моддаларга талабчан, иссиқсевар ўсимликлар ҳисобланади. Улар орасида қовун иссиқликни кўп талаб қилиши билан алоҳида ажралиб туради.
Қовун ва тарвуз уруғлари 14-16⁰ да, қовоқ уруғи 9⁰ да униб чиқади. Ҳаво ҳарорати 30-35⁰ да жуда яхши ривожланади. Совуққа чидамли бўлгани учун 0⁰ дан паст ҳароратда нобуд бўлади.
Полиз экинлари етарлича қурғоқчиликка чидамли. Озуқа моддаларига бой бўлган унумдор, шўрланмаган ва бўз тупроқларда, қўриқ ерларда жуда яхши ҳосил қилади.
Полиз экинлари донли, дуккакли, сабзавот экинларидан бўшаган майдонларга экилганда ҳосилдорлиги ортади. Ўз ўрнига 5-7 йилдан кейин экиш мақсадга мувофиқ саналади.
Пишган қовуннинг ранглари сарғайиб, бандидан меваси ажралиб қолади. Ўзбекистонда қовуннинг Кўкча, Чўгири, Гурбек, Амирий, шакарпалак, қорақанд, қариқиз, қирқма қовун, кампир қовун, умрбоқи, обиноввот каби навлари энг кўп экилади.
Тарвузнинг пишган-пишилмаганлиги чертиб аниқланади. Пишмаган тарвуз таранглаган, пишгани пўкиллаган овоз чиқариши билан ажратиб олинади.
24-жадвал
Жаҳон мамлакатларида полиз маҳсулотларини етиштириш
(2000 йил)

Мамлакатлар	Тарвузнинг ялпи ҳосили, млн. т	Мамлакатлар	Қовуннинг ялпи ҳосили, млн. т	Мамлакатлар	Қовоқнинг ялпи ҳосили, млн. т.
Хитой	38,3	Хитой	6,4	Хитой	3,4
Туркия	3,9	Туркия	1,8	Ҳиндистон	3,3
Эрон	2,3	АҚШ	1,3	Украина	1,1
АҚШ	1,9	Испания	1,1	Миср	0,6
Миср	1,5	Эрон	1,1	Эрон	0,5
Мексика	1,0	Руминия	0,8	Италия	0,45
Корея Республикаси	0,9	Марокаш	0,7	Мексика	0,43
Бразилия	0,8	Ҳиндистон	0,7	Аргентина	0,43
Испания	0,7	Миср	0,5	Туркия	0,39
Греция	0,65	Мексика	0,5	ЖАР	0,34
Япония	0,6	Покистон	0,4	Испания	0,3

Полизчиликда муҳим масалалардан бири етиштирилган қовун-тарвузларни шикастлантирмасдан сақлаган ҳолатда истеъмолчиларга етказишдир. Шу мақсадда яхши пишган қовун ва тарвузлар танлаб олинади, ҳаво ҳарорати 2-3⁰ дан юқори бўлган махсус омборхоналарда тепага илиб қўйиб сақланади. Бу усулдан ташқари узилган қовун-тарвузлар танланиб, аввал сўлитилиб, устига сомон-похоллар тўшалиб ҳам сақланади.
Бу усуллардан фойдаланиб, қовун-тарвузларни қишда ва ҳатто баҳордан чиққан пайтида ҳам бемалол истеъмол қилиш мумкин.
Жаҳон миқёсида 2000 йил 65 млн. т. тарвуз, 19,0 млн. т қовун, 15,3 млн. т қовоқ етиштирилди. Етиштирилган бу маҳсулотларнинг асосий қисми Хитойга тегишлидир. Жаҳонда етиштирилаётган тарвузнинг 1/3 қисмидан ортиқроғи (58,9 %), қовуннинг 1/3 қисми ёки 33,7 % и) ва қовуннинг 1/4 қисмига яқини биргина Хитой мамлакатига тўғри келади (24-жадвалга қаранг).
Ўзбекистонда ҳам катта майдонларда полиз экилади. Республиканинг барча вилоятларда етиштирилади. Республикамизда 2000 йил 36,9 минг гектар, 2006 йил 37,0 минг гектарга полиз экинлари экилиб, улардан 2000 йил 451,4 минг тонна, 2006 йил 740,8 минг тонна ҳосил йиғиштириб олинди. 2000 йилга нисбатан 2006 йил полиз маҳсулотлари ҳосили 1,6 бараварга ортди. Ўртача ҳосилдорлик 178,0 ц. гектарни ташкил этди (2006 йил).
25-жадвал
Республика вилоятларида полиз маҳсулотлари етиштириш

	Майдони минг га	Ялпи ҳосил минг т ҳисобида		Ҳосилдорлик 1 га ц ҳисобида
		2000	2001	2000	2001
Қорақалпоғистон Республикаси	5,6	24,8	22,5	56,8	61,2
Вилоятлар
Андижон	0,5	8,9	8,3	114,2	148,0
Бухоро	1,9	33,5	35,0	136,9	155,5
Жиззах	3,8	50,9	38,5	89,1	107,0
Қашқадарё	3,8	35,8	31,6	102,8	90,4
Навоий	0,8	16,6	16,7	144,5	183,9
Наманган	1,5	22,4	25,2	156,8	156,5
Самарқанд	2,4	30,1	30,2	148,1	170,1
Сурхондарё	2,0	63,9	64,0	104,4	192,0
Сирдарё	3,7	67,8	75,9	192,2	188,5
Тошкент	3,2	49,0	52,2	147,3	166,1
Фарғона	1,7	25,1	25,4	143,5	125,2
Хоразм	4,0	22,6	34,4	99,6	112,8
Ўзбекистон Республикаси	34,9	451,4	459,9	129,3	134,2

Республика бўйича полиз экинларининг энг катта майдонлари Қорақалпоғистон Республикаси (5,6 минг га), Хоразм (4,0 минг га), Жиззах (3,8 минг га) ва Қашқадарё (3,8 минг га) вилоятларига тўғри келади.
Республикада энг кўп полиз экинлари Сирдарё вилоятида етиштирилди(2006 йил). Бу вилоятга республикадаги барча полиз экинларининг 16,7 % и ёки 123,7 минг т ҳосили тўғри келади. Сурхондарё, Тошкент, Жиззах вилоятларида ҳам юқори ҳосил олинди(25-жадвалга қаранг).
Республика вилоятларида полиз экинларининг ҳосилдорлиги 178,0 ц ни ташкил этди. Энг юқори ҳосилдорлик Сурхондарё (192,0 ц/га) ва Сирдарё (188,5 ц/га) вилоятларида қайд этилди.


Таянч термин ва тушунчалар

Сабзавот экинлари, сабзавот экинларини очиқ ва ёпиқ усулда етиштириш, карам, помидор, пиёз, бодринг, полиз экинлари.

Мавзуни такрорлаш ва мустаҳкамлаш учун саволлар

1. 
   Қаерларда сабзавот экинларини етиштириш жуда яхши самара беради?
   
2. 
   Сабзавотлар қандай усулда етиштирилади?
   
3. 
   Карам қандай шароитда етиштирилади?
   
4. 
   Сабзавот экинларидан энг юқори ҳосил қайси экин ҳиссасига тўғри келади?
   
5. 
   Пиёз қандай хусусиятларга эга?
   
6. 
   Бодринг нима учун тез-тез суғорилиб турилади?
   
7. 
   Полиз экинларига қайси экинлар киритилади ва улардан қайси бири иссиқликни кўп талаб қилади?
   
8. 
   Полиз маҳсулотларини етиштиришда қайси мамлакатлар етакчилик қилади?
   
9. 
   Ўзбекистонда полиз экинларининг энг катта майдонлари қайси вилоятларга тўғри келади?.
   

Тавсия этиладиган адабиётлар

1. 
   Асанов Г. ва бошқ. Ўзбекистоннинг иқтисодий ва ижтимоий жўғрофияси. -Т.: Ўқитувчи, 1994. -209 б.
   
2. 
   Асанов Г.А. Социал-иқтисодий география: термин ва тушунчалар изоҳли луғати. -Т.: Ўқитувчи, 1990. -248 б.
   
3. 
   Бедросов Ю.Я., Эргешов Ш.Э. Жаҳон қишлоқ хўжалиги. -Т.: Ўқитувчи, 1984. -192 б.
   
4. 
   Бешимова Ш., Салимова Л. Ўсимлик маҳсулотлари етиштириш технологияси ва экология. -Т.: Ўзбекистон, 1994. -381 б.
   
5. 
   Ёрматова Д. Дала экинлари биологияси ва етиштириш технологияси. -Т.: ДИТАФ, 2000. -324 б.
   
6. 
   Рўзиев А. Қишлоқ хўжалик ишлаб чиқариши асослари. -Т.: Ўқитувчи, 1990. -152 б.
   
7. 
   Чет эл иқтисодиёти алманахи. -Т.: Фан, 2003. -122 б.
   
8. 
   Ўзбекистон Республикаси иқтисодиёти. Тузувчи муаллиф А.Тўхлиев. -Т.: Ўзбекистон Миллий энциклопедияси, 1998. -237 б.
   
9. 
   Ўзбекистон Республикаси. Энциклопедия. -Т.: Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси, 1997.
   
10. 
    Қишлоқ хўжалиги асослари. -Т.: Ўқитувчи, 1976. -292 б.
    
11. 
    Қодиров Р. Қишлоқ хўжалиги географияси (Маърузалар матни ). -Андижон. 2000.