+ишло+ хыжалик ишлаб чи+ариш фондлари ва

М О Й Л И Э К И Н Л А Р


Режа:

1. 
   Умумий тавсиф
   
2. 
   Зиғир
   
3. 
   Кунжут
   
4. 
   Кунгабоқар
   

Мойли экинлар ҳар хил оилаларга кирувчи ўсимликларни ўз ичига олади. Кунгабоқар ва махсар мурраккаб гулдошлар оиласига, зиғир-зиғирдошлар, кунжут-кунжутдошлар, соя ва ерёнғоқ-дуккакдошлар оиласига киради. Мойли экинларга яна ғўза, толали зиғир ва наша экинларини ҳам киритиш мумкин.

Кунгабоқар, зиғир, кунжут, зайтун-асл мойли экинларга; пахта, зиғир-бир вақтда ва толадан мой берадиган ўсимликларга; соя, ерёнғоқ-дуккакли дон экинларига киритилади.
Мойли экинлар уруғининг таркибида 15-63 % гача мой бўлиб, озиқ-овқат, консерва ва қандолат саноатларида кўп ишлатилади. Улардан алиф, маргарин, совун, линолеум, глицерин ва бошқа маҳсулотлар ишлаб чиқарилади. Бу ўсимликларнинг кунжараси ҳайвонлар учун қимматли ем (озуқа) ва тупроқ учун ўғит сифатида ишлатилади.
Мойли экинлар дунё аҳолисининг истеъмолида фақатгина донли экинлардан кейинги ўринда туради. Осиё, Африка ва Лотин Америкаси мамлакатлари аҳолисининг озиқ-овқатида ўсимликлардан олинган мойлар учун жуда эҳтиёж катта.
Мойли экинлар асосан АҚШ, Россия, Ҳиндистон, Канада, Бразилия, Аргентина, Хитой ва Покистонда кўп етиштирилади.
Ўзбекистонда зиғир, кунжут, кунгабоқар, ерёнғоқ, соя каби турлари экилади. Мой берувчи асосий хом ашё чигит ҳисобланади. Мойли ўсимликлар Самарқанд, Тошкент, Сирдарё, Қашқадарё вилоятларининг лалмикор ва қисман суғориладиган ерларида экилади.


З И Ғ И Р


Халқ хўжалигидаги аҳамияти ва тарқалиши. Зиғир мой ва тола берувчи ўсимлик ҳисобланади. Ўзбекистон шароитида уруғ берувчи зиғир кўп экилади. Зиғирнинг мойи техникада кўп ишлатилади. Унинг мойидан лак, бўёқ, алиф, клёнка, босмахона бўёқлари, линолеум олишда фойдаланилади. Зиғир уруғи таркибида 35-45 % мой бор. Зиғир мойи озиқ-овқат саноатида ишлатилади.
Зиғир кунжараси таркибида оқсил кўп бўлгани учун чорва моллари учун тўйимли озиқа бўлади. Унинг поясидан калта толалар олиниб, қоғоз, ўров материаллари ва бошқа мақсадларда фойдаланилади.
Зиғирнинг ватани Жануби-Ғарбий ва Шарқий Осиё. Россияда узоқ вақтдан буён зиғир экиб келинади. Ўрта Осиёдаги тоғли ҳудудларда XX асрга қадар экилган.
Зиғир асосан мўътадил минтақада, айниқса Россия Федерациясида энг кўп етиштирилади. Шунингдек Украина, Беларус каби мамлакатларда ҳам зиғир кўп экилади.
Зиғир иссиққа унча талабчан эмас. Уруғи 3-4⁰ ҳароратда уна бошлайди, майсалари 3-4⁰ совуққа чидай олади. Қуруқ ва иссиқ ҳаво зиғирнинг ўсиш ва ривожланишини тезлаштиради. Намликни кам талаб қилади. Илдиз системаси яхши ривожланмаганлигига қарамай, тупроқ намлигини яхши қабул қила олади.
Зиғир озиқ моддаларга талабчан. У қора ва каштан тупроқларда жуда яхши ўсади.
Зиғир Ўрта Осиё шароитида қўриқ, бўз ерларга беда ва дуккакли экинлар, маккажўхори, сабзавот ва полиз экинларидан бўшаган ҳамда кузги ёки баҳорги буғдой ўрнига экилса яхши ҳосил беради.
Зиғир қадимдан субтропик ва асосан мўътадил минтақаларда мой олиш мақсадида экиб келинган. Мўътадил минтақанинг нисбатан юмшоқ иқлими ва сернам шимолий ҳудудларида узун толали зиғирни иқлимлаштиришга олиб келди. Бу экиндан мой билан бирга қимматли тола олинади.
Пахта сингари зиғир етиштиришга ҳам табиий шароитдан ташқари иқтисодий омиллар ҳам катта таъсир кўрсатади. Жумладан, зиғир толасини қайта ишлаш заводларининг узоқ-яқинлиги, меҳнат ресурслари билан таъминланиш даражаси шулар жумласидандир. Ҳосили йиғиб олинаётганда ва поясига ишлов беришда жуда ҳам кўп меҳнат сарф қилинади. Зиғир толаси тўплаб йиғилгач, бўктириб қўйилади, сўнгра қуритиб, ишлов бериш учун заводларга жўнатилади.
10-жадвал
Жаҳон мамлакатларида зиғир уруғи йиғими, 2000 йил

Мамлакатлар	Ялпи ҳосили, млн.т. ҳисобида	Мамлакатлар	Ялпи ҳосили, млн.т. ҳисобида	Мамлакатлар	Ялпи ҳосили, млн.т. ҳисобида
Канада	0,77	Ҳиндистон	0,27	Непал	0,03
Хитой	0,6	Бангладеш	0,05	Эфиопия Миср, ФР	0,03
Германия	0,28	Россия	0,03	Афғонистон Бельгия	0,01

ХХ асрнинг иккинчи ярмида кимё саноатида сунъий тола ишлаб чиқаришнинг тезлик билан ўсиши узун толали зиғирга бўлган талабнинг кескин камайишига ва зиғир майдонларининг қисқаришига олиб келди. Жаҳон бўйича 2000 йил 0,6 млн. т. зиғир толаси етиштирилди. Жаҳонда етиштирилаётган узун толали зиғирнинг асосий қисми Европа ва Осиё мамлакатларига тўғри келади. Яқин вақтларгача узун толали зиғир етиштиришда Россия етакчилик қилиб келган бўлса, бугунги кунда Хитой биринчи ўринга чиқиб олди. 2000 йил Хитойда 0,13 млн.т. зиғир йиғиштириб олинди. Кейинги ўринларни Франция (0,07 млн.т), Беларус (0,04 млн.т) эгаллайди. Россияда 0,03 млн.т., Нигерия ва Бельгияда 0,02 млн. т. зиғир етиштирилди.

11-жадвал
Жаҳон мамлакатларида зиғир йиғими, 2000 йил

Мамлакатлар	Млн.т. хисобида	Мамлакатлар	Млн.т. хисобида	Мамлакатлар	Млн.т. хисобида
Хитой	0,13	Беларус	0,04	Нидерландия	0,02
Франция	0,07	Россия	0,03	Бельгия	0,02

Зиғир толасининг асосий қисми бугунги кунда Хитойга тўғри келади. 2000 йил Хитойда 0,13 млн.т. зиғир толаси ажратилиб олинди. МДҲ мамлакатларидан Беларус 0,04 млн.т. ва Россия 0,03 млн.т. етиштирб кейинги ўринларни банд этиб турибди(11-жадвалга қаранг).