“ishlab chiqarishda buxgalteriya hisobi” kafedrasi

Ikkinchidan, kam rivojlangan mavjud milliy kapitalistik xujalik bozor Iqtisodiyoti tomon rivojlanadi.
Uchinchidan, xorijiy kapital yaratgan xujalik, ishlab chiqarishning xorijiy sektori zaminida bozor Iqtisodiyoti belgilari rivoj topadi.
Turtinchidan, milliy davlat sektori bozor Iqtisodiyoti talabi bo’yicha usadi va uning roli ortib boradi.
Ikkinchi modelining yana bir xususiyati shundaki, bozor Iqtisodiyotiga utishda zarur xamma tarakkiyot boskichlarini bosib utolmay, ayrimlarini chetlab utilishi mumkin. Masalan, kolok, natural va yarim natural xujalik tugridan-tugri bozor Iqtisodiyotiga xos yirik fermer xujaligiga aylanadi. Kul mexnatiga asoslangan, yollanma mexnat takozo etuvchi ishlab chiqarish boskichini chetlab, yirik mashinalashgan va bozorga muljallangan ishlab chiqarishga utiladi. Bu erda umuman bozor Iqtisodiyotiga utishda xozirgi zamon tajribalari va fan-texnika va texnologiya taraqqiyoti yutuklaridan foydalanish mumkin buladi. Bu esa bozor Iqtisodiyotiga utish jarayonini tezlashtiradi.
SHu bilan birga rivojlanayotgan mamlakatlarda bozor munosabatlar koloklik va kashshoklik vaziyatida Tashqil topadi. SHu bois bu erda chet elning yordami va ayniksa chet el kapital mablaglari muxim rol uynaydi. Sobik mustamlaka va kolok davlatlarning bozor Iqtisodiyoti yuli nisbatan kam mashakkatli va kiska bulishga imkon beradi. Birok, bu yuldan borayotgan, rivojlangan mamlakatlarning ijtimoiy-iqtisodiy tafovutlari va muammolari kup. Ayniksa, kam rivojlangan davlatlarda axvol ogir kechmokda.
Uchinchi model - bu totalitar iqtisodiy tizimdan bozor Iqtisodiyotiga utish yulidir. Bu davlatlarda Iqtisodiyot davlatlashgan sotsializm shaklida amal kilgan bulib, 90% mulk xam unga karam bulishi shunga asos edi. SHuning uchun bu tizimdan bozor Iqtisodiyotiga utish yukoridagi modellardan butunlay fark kiladi. Mustamlakachilik munosabatlarini xisobga olmaganda ularning bozor Iqtisodiyotiga utishdagi umumiy asoslari bir xildir. Xususiy mulk, erkin faoliyat, tadbirkorlik, rakobat, stixiya va boshkalar. Mustamlaka asoratidan ozod bulgan va davlatning faol kullab-kuvvatlash hamda uzgargan kulay xalqaro sharoitda bu davlatlarda bozor Iqtisodiyotiga utish ancha engil kechadi.
Bozor Iqtisodiyotiga utishning uchinchi yulining uziga xos xususiyati va kiyinchiligi shundaki, bunda u bilan umumiy jixatlari bulmagan Iqtisodiyotdan bozor Iqtisodiyotiga utiladi. Bu tizim uzining asoslarini yaratish vaktida tabiiy-stixiyali paydo bulgan bozor Iqtisodiyoti belgilarini shavkatsiz xolda tub tomiridan yuk kilib tashlangan edi. Keyin esa iqtisodiy, siyosiy va mafkuraviy xukmronlik tazyiki ostida uning alomatlari paydo bulishiga yul kuyilmadi. Odamlar ongiga xususiy mulk va shaxsiy manfaatga qarshi goya singdirildi. U bilan odamlarda davlatga karamlik, tashabbussizlik, lokaydlik, xujasizpik, befarklik hamda uning kafolatli bir tekkis taksimot tarziga kur-kurona berilish kayfiyatlari shakllandi. Ijtimoiy-iqtisodiy tarakkiyot uchun zararli bulgan va bu tizimning inkirozida katta rol uynagan bunday akidaparast ong-fikr va cheklangan, tor iqtisodiy tafakkur bozor iqtisodyoti uchun xam zararlidir. SHuning uchun bu modelda fakat mamlakatni siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy jixatidangina emas, balki ong, fikr, tafakkur jixatidan xam tubdan uzgartirish kerak buladi.
SHu bilan birga bu modelda bozor Iqtisodiyotiga utishni engillashtiradigan afzal tomonlar xam mavjuddir. Totalitar tizim nixoyatda katta kurbonlar va kiyinchiliklar evaziga ancha kuchli ishlab chiqarish, ilmiy-texnikaviy va kadrlar potentsialini yaratdi. Odamlarda uziga xos tarzda va ma’lum darajada zamonaviy, sotsial-madaniy turmush tarzi tafakkurini paydo qildi. SHu bilan birga odamlar ongida sotsialistik totalitar tizimning kupayib borgan nuksonli va ziddiyatli tomonlarini uz xayotida kurib, unga nisbatan norozilik kupaygan edi. Ming yillar davomida yashab kelgan xususiy mulk va xususiy manfaat goyalarini bir kancha un yillar davomida jaxonning xar tomonlama ta’siridan ajratib olib, yuk kilib yuborishga urinsada, uni butunlay iloji bulmadi. Bular bozor Iqtisodiyotiga utishda goyaviy jixatdan ijobiy rol uynashi mukarrar edi.
SHuningdek, bu yuldan boruvchi ba’zi davlatlarning oldingi Iqtisodiyotida bozor Iqtisodiyoti belgilari bor edi. Masalan, Polsha, YUgoslaviya, Vengriyalarda xususiy mulkchilik davlat kapitalizmi, davlat bilan xususiy mulk eagalari sherikchiligi, tamorka xujaliklari va boshkalar ancha keng mikyosda saklangan bulib, axolining deyarli yarimiga teng kismi shu xildagi iqtisodiy munosabatlar bilan boglik faoliyatlari bilan shugullanar, xalqda tadbirkorlikga intilish kuchli edi. SHuningdek, davlat korxonalarida xujalik operativ mustakillik xam ancha keng bulib, xujalikni yuritish, boshkarishlarda bir muncha erkinlik bulgan edi.
Uchinchi yuldan boruvchilarning iqtisodiy taraqqiyoti darajasi xam xar xildir. Masalan, sobik Ittifokning Evropa kismidagi respublikalar bilan Osiyo kismidagi va ayniksa, Markaziy Osiyo kismidagi davlatlarning iqtisodiy potentsialida fark kattadir. Bu mamlakatlardagi mulkchilik va xujalik shakllari salmogi bir xil emas. Masalan, O’zbekiston, Tojikiston kishloklarida jamoa xujaligi ancha rivojlangan. Kozogiston kishlok xujaligida davlat mulkining mavkei kuchlidir. Umuman, Markaziy Osiyo davlatlarida yakka mayda xujalik, tamorka xujaligi rivoj topgan. O’zbekiston va Tojikistonlarda shunday xujaliklarda ishlovchilar kishlok xujaligida ishlovchilarning 1G’3 Tashqil etadi. Binobarin, bu erda mayda tovar xujaliklari an’analari kuchlidir. Ana shu xususiyatlar bozor Iqtisodiyotiga utishda albatta uz ta’sirini kursatadi.
Bozor Iqtisodiyotiga utish barcha mamalakatlar uchun uzining ma’lum umumiy qonun-koidalariga ega bulish bilan birga, xar bir mamlakatda uzining ayrim xususiyatlariga xam egadir. Bu jarayon O’zbekiston Respublikasi uchun xam tegishli. Uning kanday xususiyatlarga ega bulishi esa, muayyan mamlakatda mavjud ishlab chiqarish kuchlari hamda ishlab chiqarish munosabatlari rivojlanish darajalariga muvofik xolda undagi ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy xolatiga kup jixatdan boglik buladi. Bu borada Uzbekitonning uziga xos milliy, tarixiy, iqtisodiy-demografik jixatlari borki, ular Evropa, Osiyo va Amerika kit’alaridagi xar bir mamlakatlarnikidan fark kiladi.
Sobik Ittifok davridan O’zbekiston uchun meros kolgan salbiy ogir xarakterdagi vaziyat respublika uz mustakilligiga erishgandan keyin, bozor Iqtisodiyotiga utish, kat’iy isloxotlar utkazishni talab qildi va salmokli kiyinchiliklarni keltirib chikardi. Ular, asosan, iqtisodiy tizimning tula davlat mulkiga asoslanganligi, korxonalarning xar kanday erkinliklari deyarli tula cheklanganligi, xalq xujaligi tula monopollashtirilganligi, bokimandalik xolatining kuchayganligi, pul inflyatsiyasining kuchayganligi vaalyuta Qiymatining yukoriligi, yukori darajadagi byudjet takchilligining mavjudligi hamda respublika Iqtisodiyotining bir tomonlama xarakterda shakllanganligidir.
Jaxon tajribasiga kura, bozor Iqtisodiyotiga ikki yul bilan, revolyutsion va evolyutsion yul bilan utish mumkin. O’zbekiston uzining yukorida kayd kilingan xususiyatlaridan kelib chikkan xolda, ikkinchi yulni tanladi hamda unda xam uziga mos va uziga xos bulgan boskichma-boskich utishni, milliy xususiyatlarni e’tiborga olgan xolda bozor Iqtisodiyotiga utishning uz andozasini shakllantirdi. Bu andoza bozor Iqtisodiyotiga utishning “O’zbekiston modeli” degan nom bilan tarixga kirdi.
“O’zbekiston modeli” andozasiga binoan respublikamizning kulay jugrofiy, siyosiy mavkega ega ekanligi, tabiiy iklim sharoitlarining kulayligi, demografik vaziyatning yukori darajada mavjudligi, uzbek xalqining mexnatsevarligi, xalqparvarligi kabi xususiyatlarini keng e’tiborga olinib, u asosan ijtimoiy soxaga yunaltirilgan xarakterga ega.
SHu bilan birga bu andozaga binoan, bozor Iqtisodiyotiga utishda davlatning Tashqilotchilik roli xam e’tiborga olinadi, davlatning uzi bosh isloxotchi sifatida faoliyat kursatadi. U Iqtisodiyot jilovini kulda maxkam ushlagan xolda xalq manfaatini ximoya kilib, boskichma-boskich mulkni davlat tasarrufidan chikaradi va xususiylashtiradi, sekin asta erkin baxolarga utish, tadbirkorlikni keng yoyish, davlat monopoliyasidan ozod kilish kabi muxim iqtisodiy vazifalarni amalga oshiradi.
“Bizning bozor munosabatlariga utish modelimiz Respublikaning uziga xos sharoitlarini va xususiyatlarini, an’anaviy urf-odatlar va turmush tarzini bir yoklama, besunakay rivojlantirishning muxim merosiga barxam berishga asoslanadi”, deb yozadi mamlakatimiz Prezidenti I.Karimov, uzining “O’zbekiston XXI asr busagasida: xavsizlikka taxdid, barkarorlik sharoitlari va tarakkiyot kafolatlari” nomli asarida (T., O’zbekiston; 1997. 188 bet).
O’zbekistonda bozor munosabatlariga utish yuli ijtimoiy yunaltirilgan bozor Iqtisodiyotini shakllantirishga karatilgan. Bu yulni amalda hamda Iqtisodiyotni tubdan islox kilishda Prezidentimiz I.Karimov tomonidan kursatilgan besh tamoyil asos bulib xizmat kiladi. YA’ni, birinchidan Iqtisodiyotning mafkuradan ustunligini ta’minlash; ikkinchidan, bozor Iqtisodiyotiga utish davrida davlatning uzi bosh isloxoti bulishi; uchinchidan, qonun ustivorligini ta’minlash; turtinchidan, axolining kam ta’minlangan kismini ijtimoiy ximoyasini amalga oshirish; beshinchidan, bozor munosabatlarini boskichma-boskich shakllantirib borish.
Bozor munosabatlariga utish fakatgina Iqtisodiyot soxalarini uzgartiribgina kolmasdan, u shuningdek ijtimoiy xayotning barcha soxalarini, shu jumladan, uning siyosiy, ma’naviy-axlokiy, maishiy va boshka soxalarni xam tubdan uzgartirishni uz ichiga oladi. Bularni barchasi O’zbekistonda bozor munosabatlariga sekin-asta, boskichma-boskich utish axamiyatli hamda zarur ekanligini kursatadi.
Bozor Iqtisodiyotiga utishning birinchi boskichida ikkita muxim vazifani amalga oshirish zarur buladi. Ular, birinchidan totalitar tizimning ogir salbiy okibatlarini engib tanglikdan chikish hamda Iqtisodiyotning barkarorligini ta’minlash, ikkinchidan, Respublikaning barcha xususiyatlarini va barcha sharoitlarini xisobga olgan xolda bozor munosabatlarining negizlarini (qonuniy-xukukiy negizlarini, mulkni yangi shakllarini vujudga keltirish, ishlab chiqarish, hamda moliyaviy soxada barkarorlikni ta’minlash) shakllantirish zarurligidir. Birinchi boskichning barcha vazifalari muvaffakiyatli tarzda bajarildi va uning amalga oshirish natijalari keyingi boskichning strategik maksadlari va ustun yunalishlarini aniq belgilab olish imkonini berdi.
Ikkinchi boskichda investitsiya faoliyatini kuchaytirish, chukur tarkibiy uzgarishlarni amalga oshirish va uning negizida iqtisodiy usishni ta’minlash asosida bozor munosabatlarini tulik joriy kilish maksad kilib kuyildi. SHu maksaddan kelib chikib I.Karimovning “O’zbekiston iqtisodiy isloxotlarni chukurlashtirish yulida” (T, “O’zbekiston”, 1995. 175-178 betlar) asarida bu boskich uchun muxim vazifalar aniqlab berildi. Ular asosan, davlat mulkini xususiylashtirishni oxiriga etkazish, tadbirkorlik faoliyatini keng kullab kuvvatlash, kichik xususiy korxonalar kurishni ragbatlantirish yuli bilan nodavlat sektor ulushini oshirish; makroiqtisodiy barkarorlikni ta’minlash; hamda milliy valyutamiz bulgan sumning kadrini mustaxkamlash; Iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishlarini tubdan uzgartirish va natijada xom ashyo etkazib berishdan tayyor maxsulot ishlab chiqarishga utish kabi vazifalardan iborat.
SHunday kilib, O’zbekistonda Iqtisodiyotni bozor munosabatlariga utkazishda ikki boskichli tarakkiyot yuzaga keladi. Birinchi boskichda davlat sektori va bozor xujaligidan iborat bulgan yarim erkinlashgan iqtisodiy tizim yuzaga kelsa, ikkinchi boskichda esa, Iqtisodiyot tula erkinlashtiriladi, xususiylashtirish tugallanadi, narxlar tula erkin kilib kuyib yuboriladi, davlat korxonalarining monopol mavkei tugatiladi.
Ammo shuni xam esda tutish lozimki, bozor Iqtisodiyotiga asoslangan demokratik davlat barpo etish xar bir davrda kun tartibiga yangi vazifalarni kuyadi.