Ishlab chiqarish va tovar ayirboshlash

Tovar ishlab chiqarish- bu barcha mahsulotlar bozorda sotish uchun yaratilgan tashkilot turi. Ijtimoiy mehnat taqsimoti tovar ishlab chiqarishining vujudga kelishining birinchi zarur shartidir. Ijtimoiy mehnat taqsimotining rivojlanishi bilan ishlab chiqaruvchilarning har qanday bir mahsulot ishlab chiqarishga ixtisoslashuvi yuzaga keladi. Bu almashinuvni talab qiladi. Ijtimoiy mehnat taqsimoti tovar xo‘jaligi mavjudligining moddiy shartidir. Tovar ishlab chiqarishning sababini tovar ishlab chiqaruvchilarning turli mulkdorlar sifatida iqtisodiy izolyatsiyasi deb hisoblash kerak. Aynan tovar ishlab chiqaruvchilarning iqtisodiy izolyatsiyasi birjaning tovar birjasiga aylanishining zarur va yetarli shartidir. Faqat turli mulkdorlar o'rtasidagi ayirboshlash tovarga aylanadi. Iqtisodiy izolyatsiya xususiy va jamoaviy, guruh, korporativ mulk sharoitida mumkin. Tovar ishlab chiqarish uzoq evolyutsiyadan o'tdi. U ibtidoiy jamoaning parchalanishi, xususiy mulkning vujudga kelishi sharoitida, birinchi ijtimoiy mehnat taqsimoti davrida vujudga kelgan.) Ma'lumki, mehnat taqsimotining eng oddiy shakli jins va yoshga qarab tabiiy bo'linishdir. Birinchi ijtimoiy mehnat taqsimoti chorvachilikning dehqonchilikdan ajralishi bilan bogʻliq.Bu shunday mehnat taqsimoti boʻlib, unda dastlab turli jamoalar, soʻngra jamoalarning alohida aʼzolari har xil turdagi xoʻjalik faoliyati bilan shugʻullana boshladilar. ishlab chiqaruvchilarning mehnat unumdorligi oshishi natijasida alohida mahsulotlarning ortiqcha miqdori paydo bo'lishiga va ayirboshlashning sezilarli rivojlanishiga olib keldi. ijtimoiy mehnat taqsimoti- jamiyatdagi odamlar o'rtasida ijtimoiy funktsiyalarni taqsimlash - va xalqaro mehnat taqsimoti. Mehnat taqsimoti zamonaviy dunyoda juda ko'p turli xil kasblar va sohalarning paydo bo'lishiga olib keldi. Ilgari (qadim zamonlarda) odamlar o'zlarini deyarli barcha kerakli narsalar bilan ta'minlashga majbur bo'lishdi, bu juda samarasiz edi, bu esa ibtidoiy hayot va qulaylikka olib keldi. Evolyutsiya, fan-texnika taraqqiyotining deyarli barcha yutuqlarini mehnat taqsimotining uzluksiz joriy etilishi bilan izohlash mumkin. Mehnat natijalarining almashinuvi, ya'ni savdo tufayli jamiyatda mehnat taqsimoti mumkin bo'ladi. Tovar ishlab chiqarishning xarakterli belgilari xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning iqtisodiy izolyatsiyasi, ishlab chiqaruvchining shaxsiy erkinligi va iqtisodiy mustaqilligidir. Shaxsiy erkinlikka ega bo'lgan ishlab chiqaruvchi faoliyat turlarini, pracenaymachni, ish joyini tanlash huquqini oladi. Bu yuqori mehnat unumdorligini iqtisodiy rag'batlantirishga yordam beradi. Tovar ishlab chiqaruvchilarning iqtisodiy izolyatsiyasi ularga o'z xo'jalik faoliyatini mustaqil ravishda rejalashtirish imkoniyatini beradi: nimani ishlab chiqarish, qanday ishlab chiqarish, kim uchun ishlab chiqarish, qanday resurslardan foydalanish. Tovar ishlab chiqaruvchilar o'rtasidagi iqtisodiy munosabatlar doimiy, tovar munosabatlariga aylanadi. Mehnatning ijtimoiy mohiyati bozorda tovarlarni sotib olish va sotish jarayonida amalga oshiriladi.
Tovar ishlab chiqarish xalq xo‘jalik hayotining ancha murakkab shaklidir. Bu mahsulotni o'z iste'moli uchun emas, balki sotib olish va sotish, almashtirish uchun ishlab chiqarishdir.
Tovar ishlab chiqarishning paydo bo'lishi va mavjudligi uchun ikkita shart zarur:
1) ijtimoiy mehnat taqsimoti, chunki u mavjud bo'lmasa, ayirboshlashning hojati yo'q;
2) ishlab chiqaruvchilarning bir-biridan iqtisodiy izolyatsiyasi.
U dastlab ishlab chiqarish vositalariga xususiy mulkchilik sharoitida namoyon bo'ldi.
Birjaning yanada kengayishi vositachilik faoliyati (savdo)ning vujudga kelishiga va savdogarlar sinfining ajralib ketishiga olib keldi.
Tovar ishlab chiqaruvchilarning iqtisodiy izolyatsiyasining namoyon bo'lish belgilari:
■ ishlab chiqarish vositalari va natijalarini o'zlashtirish shakllari va chegaralari;
■ ishlab chiqarish hajmlarini mustaqil belgilash, narxlarni belgilash, foydani taqsimlash va boshqalar;
■ mahsulot ishlab chiqarish va sotishni boshqarishda mustaqillik;
■ xomashyo, elektr energiyasi, butlovchi qismlar yetkazib beruvchilarni tanlashda mustaqillik, shartnoma va kelishuvlarning bajarilishi uchun javobgarlik;
■ o'z-o'zini moliyalashtirish, iqtisodiy tavakkalchilik, o'zini o'zi ta'minlash va boshqalar.
Tovar ishlab chiqarish - bu ijtimoiy iqtisodiyotning shunday tashkiloti bo'lib, unda alohida mahsulotlar alohida ishlab chiqaruvchilar tomonidan ishlab chiqariladi va ijtimoiy ehtiyojlarni qondirish uchun tovarga aylanadigan ushbu mahsulotlarni bozorda sotib olish va sotish kerak.
Tovar ishlab chiqarish ikki xil: oddiy va umumiy (kapitalistik). Tovar ishlab chiqarishning ikkala turining umumiyligi quyidagilardan iborat:
■ ular turli shakllarda bo'lsada ishlab chiqarish vositalariga xususiy mulkchilikka asoslangan;
■ odamlar va korxonalar o'rtasidagi iqtisodiy munosabatlar ayirboshlash yo'li bilan amalga oshiriladi;
■ jamiyat miqyosida iqtisodiy rivojlanish stixiyali;
■ tovar ishlab chiqaruvchilar o'rtasidagi raqobat, bu ba'zilarni halokatga, boshqalarni boyishga olib kelishi mumkin
Xulosa
Korxona va uning faoliyati to'g'risida so'z yuritishdan avval inson hayotida tutgan o'rni haqida biroz fikr yuritsak. Biz bilamizki iqtisodiyotda shunday oltin qoida bor: "iqtisodiyot cheklangan resurslar sharoitida inson yashashi, kamol topishi, u yoki bu cheklanmagan ehtiyojlarni qondirish chora tadbirlarini o'rganadi". Bozor iqtisodiyotining samarali amal qilishi uchun muhim shartlardan biri ishlab chiqarish-ning mustaqilligi, tadbirkorlikning erkinligi, resurslarning erkin almashinuvidan iborat. Ishlab chiqaruvchi qanchalik mustaqil bo'lsa, bozor ham shu darajada rivojlanadi.
Biz bozor iqtisodiyotini ishlab chiqarish samarasi, rivojlanish bilan talqi n qilar ekanmiz, bozor iqtisodiyotiga qisqacha ta'rif bersagan edek
Bozor iqtisodiyoti- bu tovar ishlab chiqarish, ayirboshlash va pul muomilasi qonun-qoidalari asosida tashkel etiladigan va boshqarila-digan tizimdir.
Shundan so'ng Yuqoridagi qisqa ma'lumotlardan ko'rinib turibdiki, korxona tovar va xizmatlar ishlab chiqa-radi, ularni tashish, saqlash, sotish kabi ish va xizmatlarni amalga oshiradi hamda tadbirkorlik faoliyati bilan shug'ullanadi. Shunday qilib korxona insoniyatni ehtiyojlarini qondirish uchun vujudga kelgan jamiyatning birlamchi va asosiy bo'g'inidir.
Korxonaning mohiyati ham yuqorilardan kelib chiqadi.
Ijtimoiy ishlab chiqarishda ishlatiladigan resurslarning turlari, ishlab chi qariladigan mahsu-lotlar, tovarlar va xizmatlar jihatiga qarab tarmoqlarga bo'linadi. Masalan: og'ir sanoat, yengil sanoat, qishloq xo'jaligi, transport, aloqa, savdo, har xil xizmatlar ko'rsatish tarmoqlari kabilar. Tarmoqlar esa korxonalar va ularni birlashmalarini o'z ichiga oladi.

Yuqoridagi qisqa ma'lumotlardan ko'rinib turibdiki, korxona tovar va xizmatlar ishlab chiqa-radi, ularni tashish, saqlash, sotish kabi ish va xizmatlarni amalga oshiradi hamda tadbirkorlik faoliyati bilan shug'ullanadi. Shunday qilib korxona insoniyatni ehtiyojlarini qondirish uchun vujudga kelgan jamiyatning birlamchi va asosiy bo'g'inidir.

Korxonaning mohiyati ham yuqorilardan kelib chiqadi.
Ijtimoiy ishlab chiqarishda ishlatiladigan resurslarning turlari, ishlab chi qariladigan mahsu-lotlar, tovarlar va xizmatlar jihatiga qarab tarmoqlarga bo'linadi. Masalan: og'ir sanoat, yengil sanoat, qishloq xo'jaligi, transport, aloqa, savdo, har xil xizmatlar ko'rsatish tarmoqlari kabilar. Tarmoqlar esa korxonalar va ularni birlashmalarini o'z ichiga oladi.
Tabiatda ikki xil ishlab chiqarish mavjud: tabiy ishlab chiqarish va takror ishlab chiqarish.
Tabiiy ishlab chiqarish bu tabiat yaratadigan tabiiy ne'matlardir. Shu bilan bir qatorda takror ishlab chiqarish jarayoni ham mavjud bo'lib bu bevosita xalq xo'jaligida, firma, sex, korxona va kompaniyalarida amalga oshiriladigan ishlab chiqarish jarayoni tushuniladi. Endi so'zimizni korxonalarning bozor tizimidagi o'rni haqida yuritar ekanmiz, avvalo ishlab chiqarishda tovar moddiy boyliklarni kim uchun ishlab chiqarish kerak, nima ishlab chiqarish kerak, va qancha ishlab chiqarish kerak tamoyilini unutmagan holda amalga oshirilishi kerak. Bu esa korxona uchun bozordagi talab va taklif qonuniyatlarini o'rgangan holda amalga oshiriladi. Korxona bozor tizimiga kirishni va unda munosib joy egallashi uchun albatta bozor munosabatlarini o'rganib boradi va o'z takliflarini kiritib o'zining o'rnini egallaahga harakat qiladi.
Misol cheklangan resurslar sharoitida deganimizda bir marta foydalaniladigan va oxiri mavjud resurslarni tushunamiz. Takeor ishlab chiqarish esa o'rinbosar tovarlarni yaratish bilan birga yaroqsiz resurslardan ham yangi tovar yaratishga intiladi. Misol tariqasida Urgut ASIA FEBER korxonasi bizning ehtiyojimiz bo'lgan paxta mahsuloti o'rniga o'rinbosar tovar sentafon tolasini ishlab chiqaradi. Bu tovar esa o'z navbatida yaroqsiz bo'lgan poleplast maxsulotlaeini qayta ishlash oraqli amalga oshiriladi. Sentafon tolasi hozirgi kunda bozorlarimizda aholining ehtiyojlarini qondirayotgan tovar sifatida ishlab chiqarilmoqda. Bundan ko'rinadiki Urgut ASIA FEBER korxonasi bozor tizimida o'z o'rniga ega korxona.
Har qanday korxona faoliyati davomida iqtisodiy faoliyatda muntazam qatnashadi va iqtisidiy masalarni bir muncha yechishda ishtirok etadi.
Iqtisidiy faoliyat ham o'z ichiga ishlab chiqarish bosqichlarini, ishlab chiqarish usullarini, ularning tahlili va tadbiqini qamrab oladi. Bu faoliyat uz navbatida moliyaviy munosabatlarda, ijtimoiy munosabatlarda, xalq xo'jalik subyektlarida, davlat va jamiyat orasida amalga oshiriladigan islohotlarda yaqqol namayon bo'ladi.
Korxona tashkel etilayotganda beznis reja asosida daromad va foyda ko'rish maqsadida tashkel etiladi va inson hayoti uchun zarur bo'lgan ehtiyojlarni qondirishga qaratilgan bo'ladi.
Davlatning salohiyati ham iqtisodiy islohotlarda ishlab chiqarish kengligida ham o'z aksini topadi. Bilamizgi bugungi kunda davlatimizda amalga oshirilayotgan islohotlar jarayonida ishlab chiqarishni kengaytirish, tadbirkorlikni rivojlantirish o'z-o'zini band qilish tamoyili asosidan korxona, sex, firma, yakka tadbirkorlik yaratish bo'yicha ko'plab ishlar amalga oshirilmoqda. Bu ham oz''o'zidan ko'rinib turibdiki korxona faoliyati nechog'lik bozor tizimining bir bo'g'ini ekanligini tasdig'ini beradi.
Korxona faoliyatini bozor tizimidagi o'rni naqadar muhimligini va bu jarayon qanchalik dolzarbligini yuqorida keltirib o'tgan ma'lumotlardan ham yaxshi bilib olish mumkin. Korxona faoliyati, tadbirkorlik va kichik beznisni rivojlantirish borasidagi davlat say harakatlari, amalga oshirilayotgan qonun loyihalari, iqtisodiyotni yaxshilash bo'yicha o'tkazilayotgan selektorlar, Oliy Majlisga murojatnomalarda bod-bod tilga olinadi, tahlil qilinadi, yangi konsepsiyalar ishlab chiqiladi va hayotga tadbiq qilinmoqda.