«ishlab chiqarish texnologiyalari» fakulteti «oziq-ovqat texnologiyasi» kafedrasi

n _1 = S / V₁
Sindirish ko’rsatkichi n _2 bo’lgan modda uchun:
n _2 = S / V₂
Ayrim matematik o’zgartirishlar kiritish yo’li bilan: n _1 / n _2 = V₂ / V₁ hosil bo’ladi;

1. 
   va (2) iboralarga muvofiq:
   

n₀ = ;
Nisbiy sindirish ko’rsatkichi absolyut sindirish ko’rsatkichlar nisbatiga teng yoki:
n _2 • sin i_{2 =} n _1 • sin i₁ = const;

Sindirish ko’rsatkichini eng katta sindirish burchagini aniqlash yo’li bilan o’lchash mumkin. Bu printsip ko’plab refraktometrlar konstruktsiyalari asosini tashkil qiladi. Bunda refraktometr okulyarida yorug’lik va soya chegarasi kuzatiladi.

Ikki muhit chegarasida nurning turli xil sinishi mumkin bo’lgan hollarini ko’rib chiqamiz.


Birinchi holat:
Nur bir muhitdan boshqa muhitga tushadi, bunda tushish burchagi ( i₁ ) sindirish burchagiga ( i₂ ) teng, ya’ni i₁ = i₂ .

B

1
unda n₀ = sin i₁ / sin i₂ = 1 bo’lib, nur sindirilmaydi (5-rasm).




I₁ 90⁰
i₂ i _ek
i₂ 2¹¹
1¹

5-rasm 6-rasm
Birinchi holat Ikkinchi holat
Ikkinchi holat:
Nur zichligi kamroq muhitdan zichligi ko’proq muhitga tushadi (6-rasm). Bunda tushish burchagi ( i₁ ) sindirish burchagidan ( i₂ ) katta bo’ladi, ya’ni i₁ > i₂ Muhit chegarasiga tushayotgan ko’p nurlardan faqat bittasi bir muhitdan ikkinchi muhitga vertikalga nisbatan 90⁰ burchak ostida tushadi. Ikkinchi muhitga sindirilib, u eng katta burchagni ( i_ek ) beradi, bu esa refraktometr okulyarida yorug’lik va soya chegarasini hosil qiladi. Bunda nisbiy sindirish ko’rsatkichi quyidagiga teng bo’ladi:
n₀ = , ya’ni n₀ > 1
Uchinchi holat:
Nur zichligi ko’proq muhitdan zichligi kamroq muhitga tushadi (7-rasm). Bunda tushish burchagi ( i₁) sindirish burchagidan ( i₂) kichik bo’ladi, ya’ni i₁  i₂
Muhitlar chegarasiga tushayotgan ko’p nurlardan faqat bittasi ( i_ek ) ikinchi muhitga ta’sir qilmaydi, balki vertikalga nisbatan 90⁰ burchak ostida ketadi. Tushish burchagini yanada kattalashishi nurning kichik zichlikga ega bo’lgan muhitga o’tmay, unda tushish burchagiga ( i₃ ) teng bo’lgan burchak ( i₄ ) ostida qaytariladi. Bunda i₃ = i₄ bo’ladi. Kuzatilayotgan hodisa, to’liq ichki aks deyiladi. Bunda nisbiy sindirish ko’rsatkichi quyidagiga teng bo’ladi:
n₀ = , n₀  1

i₂

i₁
3 i₃ I_ek
2
1
7-rasm. Uchinchi holat
Qattiq va suuq jismlarni sindirish ko’rsatkichi o’lchanganda odatda laboratoriya havosiga nisbatan ularning nisbiy sindirish ko’rsatkichi aniqlanadi.
Absolyut sindirish ko’rsatkichini aniqlash uchun moddaning nisbiy sindirish ko’rsatkichini havoning absolyut sindirish ko’rsatkichiga ko’paytirish kerak. Bu kattalik atmosfera bosimda va xona haroratida n_ = 1,0002 bo’ladi. Bu taxminiy koeffitsient bo’lib, u havo bosimi, harorati va namligiga bog’liq. Tashqi muhit sharoitlarining o’zgarishi modda zichligini o’zgartiradi va o’z navbatida sindirish koeffitsientining ham o’zgarishiga olib keladi. Odatda bu koeffitsient zichlik kattalashishi bilan ortadi va harorat ko’tarilishi bilan kamayadi. Bosimning o’zgarishi esa aytarli ta’sir qilmaydi va inobatga olinmaydi.
Yоg’lar va yоg’ kislotalarning to’yinmaganlik darajasi ortishi bilan sindirish ko’rsatkichi kattalashadi. Uglevodorod zanjirida qo’shbog’larning yaqinlashishi sindirish ko’rsatkichini yana ham orttiradi.
Sindirish ko’rsatkichi nurning to’lqin uzunligiga bog’liqdir. Barcha shaffof va rangsiz moddalar, ko’zga ko’rinuvchi to’lqin uzunligi spektrida, to’lqin uzunligi ortishi bilan sindirish koeffitsienti kamayishi bilan xarakterlanadi.
Aniq to’lqin uzunligiga ega bo’lgan nur bilan aniqlangan sindirish ko’rsatkichi to’lqin uzunligi va aniqlash harorati bilan keltiriladi. Masalan, bu 480 nm (4800 A^o) to’lqin uzunlikga ega bo’lgan nur bilan 25⁰C haroratda sindirish ko’rsatkichi o’lchanganligini bildiradi.
Yоg’ va moylar texnologik qayta ishlanganda sindirish ko’rsatkichining o’zgarishi, ular sifatining o’zgarganligini ko’rsatadi.