Ишлаб чиқилган

Хотирага оид атамалар ва уларнинг шарҳи.
1.
Мнема (юнонча mnema-хотира) мнема; хотиранинг ўзига хос моддий 
асосларини белгилаш учун ишлатиладиган атама, И. П. Павлов таълимотига 
кўра, хотиранинг моддий асоси бош мия қобиғида ҳосил бўлган мувваққат 
асаб боғланишларидир. Шунингдек, боғланишларнинг ҳосил бўлиши, 
уларнинг мустаҳкамланиши ва кейинчалик жонланиши ёки фаоллашувидир.
2.
Мнемометр-мнемометр; хотира соҳасидаги тажрибавий илмий 
текшишишларда эсда қолдирилиши зарур бўлган сўз, ҳарф, сон ҳамда 
тасвирларни қатъий маълум вақт оралигида автоматик равишда кўрсатиш 
учун қўлланиладиган механик ёки электр аппарати.
3.
Мнемоника-мнемоника; 
эсда 
қолдиришни 
енгиллаштириш 
мақсадида сунъий равишда махсус чизмалари, шартли белгилар тариқасида 
қўлланиладиган усуллар йиғиндиси. Мнемомика кўпроқ ассоциатив 
(ўхшашлик, ёндошлик ва қарама-қаршилик) қонунларига асосланган бўлиб, 
фақат ўзаро боғланган маълумот ва материалларни эсда қолдириш учун 
қўлланиладиган ёрдамчи усуллар йиғиндиси.
4.
Амнезия (юнон. а-инкор юклама, mnema-хотира амнезия; хотира 
фаолиятининг қисман бузилиши ёки тўлиқ йўқолишидан иборат руҳий 
нуқсон. Амнезия ( хотира нуқсони) ҳолатида киши баъзан ҳатто ўз исми 
шарифини унутиб қўйиши ҳам мумкин. Амнезия ҳолати турли касалликдир 
(мас. менингит) ёки бош мия қобиғининг зарарланиши натижасида содир 
бўлади.
5.
Ассоциацяи (лат. associstio-бирлашиш, қўшилиш) бирлашиш, 
уюшиш онгимиздаги аввалги турмуш тажрибалари билан белгиланадиган 
тасаввурлар боғланиши, шу боғланишлар туфайли онгимизда пайдо 
бўладиган муайян тасаввурлар ўхшашлик, ёндошлик ва қарама-қаршилик 
белгиларига кўра, шунга боғлиқ бўлган бошқа тасаввурларни ҳосил қилади. 
Масалан, «беш карра беш» деган иборани идрок қилганимизда, бош мия 
қобиғида шундай бир вазифалар боғланиш ҳосил бўладики, натижада биз 
«йигирма беш» деган миқдорни эслаймиз. Руҳий уюшмалар ташқи 
таъсуротлар туфайли шосил бўлиб, воқеликдаги нарса ва ҳодисаларнинг 
яққол боғланишларини акс эттиради. Инсон руҳий ҳаётида уларнинг 
аҳамияти катта; билим, кўникма ва малакаларни ўзлаштириш ўша 

---

128 
уюшмаларга асосланади. Уларнинг физиологик асослари бош мия ярим 
шарлари қобиғидаги муваққат асаб боғланишларидир.
6.
Реминстенция (лат. remininiscen сал-пал эслаш) реминистенция; 
зарур пайтда эсга тушмаган ёки аввал унитилган деб ҳисобланган 
материалларнинг кейинчалик эсга тушишидан иборат хотира жараёни; 
вақтинчалик унитиш. Ренимистенциянинг сабаби асаб тизимининг чарчаши, 
заҳарланиш ёки шахснинг кучли хаяжонланиши ва хаказолардан келиб 
чиқиши мумкин. 1 
7.
Эйдетизм (юнон. eidos образ) эйдетизм; аввал идрок қилинган нарса 
ва ҳодисаларнинг образларини (тимсолларини, тасвирларини) онгда аниқ, 
тўлиқ ва ёрқин ҳолда узоқ вақт сақлаб қола олиш қобилиятида 
ифодалайдиган руҳий ҳодиса. Нарсаларнинг тасвирларидан деярли фарқ 
қилмайдиган тасаввур сифатида.
8.
Парамнезия (юнон. para олдида, ёнида, mnesis эслаш)-парамнезия; 
содир бўлаётган воқеликнинг қачонлардир бошдан кечирилгандек бўлиб 
туюлишидан иборат хотира касаллиги; ёлғон эсдаликлар ёки хотиранинг акс 
этиши (иллюзияси).
9.
Проактив тормозланиш (лат. pro олға, activus фаол); аввалги 
фаолиятнинг ундан кейинги материалларни эсда қолдириш ёки эсга 
туширишга салбий таъсир кўрсатишдан иборат хотира қонуни. Проактив 
тормозланишнинг физиологик асоси асаб жараёнлари яъни қўзғалиш ва 
тормозланиш ўртасидаги индукцион (лат. inductin-келтириб чиқарувчи) 
муносабатдир.
10.
Ретроактив тормозланиш (лат. retro қайтадан, орқага, activusфаол, 
ҳаракатчан); муайян материални эсла қолдириш ёки эсга тушириш жараёнига 
ундан кейинги фаолиятнинг салбий таъсири. Ретроактив тормозланиш 
олдинги фаолиятга ўхшаш материаллардан биронтасини эсда қолдириш ёки 
эсга туширишда айниқса яққол кўриниб, унинг физиологик сабаби асаб 
жараёнларининг салбий индукциясидир (келтириб чиқарувчисидир). 
Психология фани нимадан баҳс этади, деган традицион савол 
мавжуддир, бироқ ҳозирги даврда тафаккур психологияси предмети нима 
деган савол туғилмоқда. Маълумки, психология фани тафаккурни 
ўрганадиган ягона фан эмас, чунки унинг айрим жиҳатларини логика, 
философия, ҳатто кибернетика тадқиқ қилмоқда. Шунинг учун тафаккур 
психологияси предметини аниқлаш жуда муҳим масалалардан бирига 
айланиб қолмоқда.
Умумий психология дарсликларида тафаккурни берилган таъриф 
турлича бўлиб, иккита ёки учта муҳим хусусияти таъкидлаб ўтилади, холос. 
Жумладан, П. И. Ивановнинг дарслигида «тафаккур инсоннинг шундай 

---

129 
ақлий фаолиятидирки, бу фаолият ўоқеликни энг аниқ (тўғри), тўлиқ, чуқур 
ва умумийлаштириб акс эттиришга (билишга), инсоннинг тағин ҳам оқилона 
амалий фаолият билан шуғулланишига имкон беради» деб таърифланади. 
Ушбу таърифда тафаккурнинг тўла, аниқ ва умумлаштирилган ҳолда акс 
эттириши таъкидлаб ўтилади, холос, лекин унинг характерли хусусиятлари 
бавосита, сўз ёрдами билан ифодаланиши авторнинг диққат марказидан 
четда қолган.
М. В. Гамезо «тафаккур воқеликнинг умумлашагн ҳолда ва сўз ҳамда 
ўтмиш тажриба воситаларида акс эттирилиши» эканлиги баён қилади. У 
тафаккурнинг умумлашагн, сўз воситасида ва воситали атроф-муҳит 
ҳодисаларини акс эттира олишини таъкидлайди. Бизнингча, тафаккурга 
берилган ушбу таъриф унинг предметини тўла очиб беришга қурби етмайди, 
шунинг учун бошқа манбаларга мурожаат қилишга тўғри келади.
А. В. Петровский таҳрири остидаги дарсликда тафаккурга ушбу шаклда 
таъриф ўз ифодасини топган: «Тафаккур-социал-сабабий, нутқ билан 
чамбарчас боғлиқ муҳим бир янгилик қидириш ва очишдан иборат психик 
процессдир, бошқача қилиб айтганда, тафаккур воқеликни анализ ва синтез 
қилишда уни бевосита ва умумлаштириб акс эттириш процессидир». 
Таърифдан кўриниб турибдики, юқорида келтириб ўтилган таърифлардан 
бир мунча кенгроқ тафаккур хусусиятларни очиб бериш учун хизмат қилади, 
бироқ унинг жиҳатлари тўла камраб олинмаган.
В. В. Богословский таҳриридаги дарсликда ҳам тафаккурга берилган 
таъриф унинг умумлашган ва билвосита акс эттириш хусусиятлари 
ёритилган холос. Худди шунга ўхшаш тафаккур хусусиятлари Ф. Н. 
Гоноболин, К. К. Платонов дарсликларида ҳам учрайди.
Бизнингча, тафаккур предметини белгилаш учун тўлароқ таъриф О. К. 
Тихомировнинг дарслигида берилган. Тафаккур предметига кирувчи 
таркибий қисмлар мана бундай ифодаланади: «Тафаккур- бу ўз маҳсулоти 
билан воқеликни умумлаштириб, бавосита акс эттиришни характерлайдиган, 
умумлаштириш даражаси ва фойдаланадиган воситаларига ҳамда ўша 
умумлашмалар янгилигига боғлиқ равишда турларга ажратишдан иборат 
процесс, билиш фаолиятидир. «О. К. Тихомиров мазкур таърифда 
тафаккурнинг аксарият жиҳатлари ва хусусиятларини таъкидлаб ўтган. 
Лекин тафаккур проблемасига янгича ёндашишларнинг пайдо бўлиши 
таърифни янада такомиллаштиришни тақозо қилади.
Ҳозирги даврда тафаккурнинг предмети юзасидан психологияда турли-
туман қараш ва таърифлар мавжуддир. Уларни айримларига характеристика 
бериб ўтамиз. С. Л. Рубинштейн назариясига биноан, тафаккурни психологик 
жиҳатдан ўрганишнинг асосий предмети- процесс, фаолият тариқасида 

---

130 
намоён 
бўлишдир. 
Автор 
тафаккур 
операциялари, 
формаларини 
шакллантиришда-процесс, проблемали вазиятни ҳал қилишда эса-фикр 
юритиш фаолияти сифатида вужудга келишини чуқур таҳлил қилиб беради. 
С. Л. Рубинштейн тафаккур тўғрисидаги ғояни ривожлантириб, уни субъект 
активлигининг пайдо бўлиши деб аталади.
А. Н. Леонтьев тафаккур психологияси предмети юзасидан мулоҳаза 
юритиб, тафаккурни турли кўринишларга ажратади, фикр юритиш фаолияти 
эканлигини тан олади, лекин уни предметли-амалий фаолият деб номлайди. 
Шунинг билан бирга тафаккурнинг структураси, фикр юритиш мотивацияси 
тўғрисида назарий методологик проблемаларни ўртага ташлайди.
П. Я. Гальперин фикрига кўра, тафаккур-бу ориентирлаш-тадқиқот 
фаолияти, 
ориентировка 
прцессидир, 
яъни 
ориентировка-процесс, 
ориентировка фаолият. Автор психология фани интеллектуал масалаларни 
ячишда субъектнинг тафаккурга ориентировка қилиш процессини 
ўрганишдан иборат деб тушунтирилади. П. Я. Гальперин тафаккурнинг 
бошқа жаҳатларини ўзининг ақлий ҳаракатларни босқичли шакллантириш 
назарияисдан келиб чиққан ҳолда ёритишга интилади.
А. В. Брушлинский тадқиқотларида тафаккурнинг муҳим янгиликни 
қидириш ва очиш, гипотеза ва назарияларни прогноз қилиш, олдиндан 
пайқаш хусусиятлари алоҳида таъкидлаб ўтилади. Юқоридаги авторлардан 
ўлароқ, А. В. Брушлинский тафаккурнинг умумлаштириб, билвосита акс 
эттиришдан ташқари муҳим янгиликни излаш ва очиш, олдиндан прогноз 
қилиш хусусиятлари мавжудлигини далиллаб кўрсатади.
Тафаккур психологияси предмети юзасидан совет психологлари 
томонидан билдирилган мулоҳазаларга якун ясаб, умумий таъриф беришнинг 
мавруди келди. Психологияда тафаккурга нисбатан берилган қатор 
тушунчалар мавжуддир, жумладан, процесс, юритиш фаолияти, прогноз 
қилиш, англашилган билимлар, ақл мезони, фаҳмлилик ва бошқалар. 
Юритилган фикрларга суянган ҳолда, тафаккурга қуйидаги шартли таърифни 
бериш мумкин: Тафаккур атроф-муҳитдаги воқеликни нутқ ёрдами билан 
бавосита, умумлашагн ҳолджа акс эттириувчи психик процесс, социал 
сабабий боғланишларни англашга, янгилик очишга ва прогноз қилишга 
йўналтирилган ақлий фаолиятдир. Таърифда тафаккурнинг энг муҳим 
хусусиятлари ва функцияси санаб ўтилган, яъни сўз (фикр) билан, 
умумлаштириб, бавосита, социал сабабийлик, янгилик очиш, прогноз қилиш, 
процесс, фаолият ва бошқалар. Бизнингча, берилган таърифдан келиб чиққан 
ҳолда тафаккур предметини аниқлашга ҳаракат қилинса, мақсадга мувофиқ 
иш қилинган бўлар эди. Тафаккур предметини белгилаш машаққати унинг 

---

131 
муракаб билиш процесси эканлигини яна бир қирра тасдиқлаб турибди. 
қуйидаги тафаккур структурасини илова қиламиз.