Ишлаб чиқаришнинг метрологик асослари

O’lchash vositasi deb, metrologik tavsiflari me’yorlangan belgilangan xatolik chegarasida bo’lgan, ma’lum vaqt oralig’ida o’zgarmas deb qabul qilinadigan, kattalikning o’lchov birligini qayta tiklaydigan yoki saqlaydigan, o’lchashlar uchun mo’ljallangan texnik vositaga aytiladi.
O’lchash jarayonida o’lchanadigan kattalikning qiymatini to’g’ri aniqlanishi ko’pincha o’lchash vositasining xususiyatlariga va ularni to’g’ri tanlab olinishiga bog’liq.
O’lchash vositalari turlicha klassifikasiyalanadi: o’lchashlar birliligini ta’minlash Davlat tizimida o’lchash vositasini bajaradigan roli bo’yicha, avtomatlashtirish darajasi, ko’rsatkichi bo’yicha, standartlashtirish darajasi bo’yicha, o’lchanadigan kattalikka nisbatan o’lchash jarayonidagi roli bo’yicha va bajaradigan funksiyasi bo’yicha va h.k. quyidagi rasmda o’lchash vositalarining o’lchash jarayonidagi roli va bajaradigan funksiyasi bo’yicha klassifikasiyalanishi keltirilgan.

O’lchash vositalari bajaradigan funksiyasi bo’yicha quyidagi 5 guruhga bo’linadi: o’lchovlar, o’lchash asboblari, o’lchash o’zgartkichlari, o’lchash qurilmalari va informasion o’lchash tizimlari.

O’lchovlar, ularning turlari

O’lchov deb, kattalikning aniq bir qiymatini hosil qiladigan, saqlaydigan o’lchash vositasiga aytiladi.
O’lchovlarning ham turlari va xillari ko’p. O’z navbatida
o’lchovlar bir qiymatli, ko’p qiymatli va o’lchovlar to’plamiga bo’linadi.
Bir qiymatli o’lchovlar kattalikning bir qiymatini hosil qiladi. Misol – tarozi toshi, normal element, o’lchash kolbasi, elektr qarshiligining g’altagi.
Кo’p qiymatli o’lchovlar qator bir turdagi (turdosh) kattaliklarning har xil o’lchamlarini hosil qiladi. Кo’p qiymatli o’lchovlarga misol qilib, millimetrlarga bo’lingan chizg’ich, elektr qarshiligining magazini va boshqalarni keltirish mumkin.
Hozirgi paytda avtomatik o’lchash tizimlarida maxsus boshqariladigan ko’p qiymatli o’lchovlar keng qo’llaniladi. Bunday o’lchovlar kattalikning talab etiladigan qiymati qo’l bilan boshqariladigan yohud boshqaruvchi blokka mikroprosessor yordamida shakllangan maxsus signal (kod) berilishi bilan hosil qilinadi.
Bunga misol qilib, avtomatik bosim datchigi, kuchlanish, tok, chastota kalibratorlarini ko’rsatish mumkin.
Bir qiymatli o’lchovlarning maxsus tanlangan yig’ilmasi o’lchovlar to’plami deyiladi. Bunda alohida bir qiymatli o’lchovlarning to’plamdagi nominal qiymatlari aniq qoida bo’yicha qo’yiladi. O’lchovlar to’plamiga misol tarozi toshlar to’plami bo’la oladi. Alohida toshlarning massasining nominal qiymatlari quyidagi qator bo’yicha belgilanadi (1,2,2,5)10ⁿ Kg (n-butun musbat yoki manfiy son). Bu esa hammasi bo’lib 4 ta toshni ishlatish bilan ularning har xil birikmasining massasini 1 dan to 10 gacha qator butun qiymatlarini hosil qilish imkonini beradi.
O’lchovlar to’plamiga o’zgarmas sig’imli o’lchash kondensatorlari ham misol bo’lishi mumkin. Bunday to’plamda alohida kondensatorlarining elektr sig’imini nominal qiymatlari (1,2,3,4)10⁴ F (n-butun manfiy son) qatordan belgilanadi.
Standart namunalar va namunaviy moddalar ham o’lchovlar turkumiga kiritilgan.