Ишлаб чиқаришнинг метрологик асослари

Etalonlarning  ekvivalentligi
  deganda  etalonlarni  metrologik 
maqsadlarda  ishlatishda  ularning  muhimligi  va  qiymatliligi  bo’yicha 
tengligi tushuniladi.  
Mazkur  sohada  asosiy  usullarni  tekshirish  uchun  Кonsultativ 
komitet  tomonidan  tanlagan  solishtirish  usullaridan  biri  -  tayanch 
solishtirish deyiladi. Tayanchli solishtirishni ikkita asosiy turi mavjud. 
Birinchi  turiga  shunday  etalonlarni  solishtirish  kiradiki,  ularda 
davomli  barqarorlik  kuzatiladi  (bu  turdagi  etalonlar  kvant  effektiga 
asoslangan  bo’ladi).  Ikkinchi  kategoriyaga  shunday  etalonlarni 
solishtirish  kiradiki,  ular  uchun  barqarorlik  uzoq  muddatli  deb 
bo’lmaydi. 

---

 
78 
Solishtirish  usuliyatlarini  o’tkazish  va  ba’zi  xollarda,  natijalarni 
baholash, bu ikkala xolda bir - biridan farq qilishi mumkin. 
Tayanchli  solishtirish  natijalari  etalonlarni  ekvivalentligi 
to’g’risida mulohaza qilishga imkon beradi. Ikkita milliy etalonlarning 
ekvivalentlik  darajasi  -  etalon  yordamida  qayta  tiklangan  birliklarni 
qiymatlari 
bo’yicha 
metrologik 
institutlarning 
ikki 
milliy 
etalonlarining  darajasi  bir  -  biriga  mos  bo’lgan  darajadir.  Tayanchli 
solishtirish natijalari muayyan noaniqlikka ega. 
1999  yilning  oktyabrida  Parijda  O’lchovlar  va  tarozilar  Xalqaro 
kamitetining  (O’TXК)  va  O’lchovlar  va  tarozilar  Xalqaro  byurosi 
(O’TXB)  ning  uyushmasi  ostida  milliy  metrologik  institutlarining 
boshliqlari  -  etalonlarni  saqlovchi  (O’MI)  38  -  davlat  Metrik 
konvensiya a’zolari bilan bitimga qo’l qo’yishgan. «Milliy metrologik 
institutlari  (O’MI)  tomonidan  beriladigan  milliy  etalonlarning, 
kalibrlash  sertifikatlarni  va  o’lchashlarning  o’zaro  tan  olinishi 
to’g’risida bitim». 
Hozirda  bu  bitimga  yana  turli  mamlakatlardan  11  ta  milliy 
metrologik institutlari (O’MI) qo’shildi. 
Bitimning asosiy maqsadi quyidagilar: 
-
 
milliy 
etalonlarning 
ekvivalentlik 
darajasini 
o’rnatish 
(aniqlash); 
-
 
O’MI  tomonidan  beriladigan  kalibrlash  va  o’lchashlar 
sertifikatlarini o’zaro tan olinishi; 
-
 
davlat va boshqa mamuriy organlarni keng doirali shartnomalar 
uchun  xalqaro  savdoga,  ilmiy-texnikaviy  hamkorlikka  va  me’yoriy 
hujjatlarni  ishlab  chiqishga  tegishli  ishonchli  texnik  baza  bilan 
ta’minlash. 
Milliy  metrologik  institutlari  etalonlarning  metrologik  holatlari 
har tomonlama tekshirilganligi to’g’risidagi ma’lumotlarni chop etish 
bilan  barcha  metrologik  xizmatlar  ro’yxatini  beradi.  Bu  xizmatlar 
tegishli  sertifikatlarni  berilishini  tasdiqlovchi  va  bitimni  hamma 
qatnashuvchilari  tomonidan  tan  olinadigan  tegishli  sertifikatlarni 
berilishini tasdiqlaydigan ma’lumotlardan iborat bo’lishi kerak. 
Ayrim  davlatlarda  o’tkaziladigan metrologik  faoliyat  natijalarini 
o’zaro  tan  olinishining  ob’ektiv  asoslarini  ta’minlash  uchun,  bitimlar 
quyidagi shartlarni bajarilishini talab etadi: 

---

 
79 
-
 
ayrim  belgilangan  usuliyat  bo’yicha  o’tkaziladigan  qator 
tayanch  solishtirish  natijalarining  mavjudligi.  Bu  usuliyat  milliy 
etalonlarning ekvivalentligi darajasini ifodalaydi; 
-
 
milliy  metrologik  institutlari  (O’MI)  faoliyatini  barqarorligini 
kafolatlaydigan  xar  bir  O’MI  da  tegishli  tizim  sifatini  ta’minlash 
ishlari; 
-
 
har qaysi (O’MI) milliy metrologik institutlar (O’MI) ni spesifik 
ehtiyojlarini  qanoatlashtirish  maqsadida  o’tkaziladigan  qo’shimcha 
solishtirishlarda muvaffaqiyatli ishtirok etishi.  
Bitim  hamkorlikni  koordinasiyalashni  o’lchovlar  va  tarozilarni 
xalqaro  byurosi  (O’TXB)  ga  yuklaydi.  Tayanch  va  qo’shimcha 
solishtirishlarga  javobgarlik  konsultativ  komitetlariga,  O’lchovlar  va 
tarozilar  Xalqaro  komitetlari  (O’TXК)  ga,  regional  metrologik 
tashkilotlar (RMT) va O’TXB larga yuklanadi. 
O’MI  da  deklarasiyalanadigan  o’lchashlar  va  kalibrlash 
imkoniyatlari  (calibration  and  measurement  capabilities  -  CMC) 
bo’yicha ma’lumotlarni taxlil qilish va chop etilishi RMO va MBMV 
larning  birlashgan  komiteti  amalga  oshiradi.  Bitimni  bajarishga 
tegishli barcha ma’lumot O’TXB ning Web-sayti - 
www.bimp/org
 da 
saqlanadigan  ilovalarda  beriladi  (bitimlarning  matni  o’sha  erda 
fransuz va ingliz tillarida nashr etilgan). 
Etalonlarni  solishtirish  davriyligi  (etalonlar  yordamida  qayta 
tiklanadigan),  kattalik  qiymatlarini  barqarorligiga,  etalonlarning 
aniqligiga,  birlikni  qayta  tiklash  prinsiplariga  va  boshqa  qator  texnik 
va iqtisodiy omillarga bog’liq holda belgilanadi. 
Masalan, massa va uzunlik birliklarini etalonlari 15 - 20 yilda bir 
marta  solishtiriladi,  elektr  va  yorug’lik  birliklarining  etalonlari  3  -  5 
yilda  bir  marta  solishtiriladi.  Massa  birligining  Xalqaro  timsoli  (6.2-
rasm)  birlik  o’lchamini  ikkilamchi  nusxa-etalonga  uzatish  uchun 
xalqaro  darajadagi  spesifik  qoidalarga  qattiq  rioya  qilingan  holda  25 
yilda bir marta ishlatiladi.  
Zamonaviy  vaqt  va  chastota  etalonlarining  aniqligi  nihoyatda 
yuqori bo’lishiga qaramay, (birlikni qayta tiklash nisbiy xatoligi 10
-13
 
atrofida)  bunday  etalonlarning  xalqaro  solishtirilishi  doimo  maxsus 
yo’ldosh aloqa kanallaridan foydalanilgan holda o’tkaziladi. Bu butun 
dunyo  vaqt  shkalasini  yuqori  darajadagi  aniqlikda  saqlash  uchun 

---

 
80 
zarur.  Mamlakatning  etalon  bazasi  xalq  xo’jaligini  metrologik 
ta’minlashning  markaziy,  eng  muhim  elementi  bo’lib  hisoblanadi. 
Uning rivojlanish darajasi mamlakatdagi barcha o’lchashlar darajasini 
aniqlaydi,  chunki  etalonlar  ishonchli  va  aniq  o’lchash  axborotiga  va 
o’lchashlar  natijalarining  taqqoslana  olishiga  erishish  uchun,  ya’ni 
metrologiyaning  muhim  amaliy  vazifasini  –  o’lchashlar  birliligini 
ta’minlash uchun ob’ektiv zamin yaratadi. 
Etalon  bazadan  o’lchashlarning  turli  sohalarida  ishlatiladigan 
barcha etalonlar (birlamchi, maxsus, ikkilamchi) majmui tushuniladi. 
Ayni vaqtda MDH etalon bazasi 140 davlat birlamchi va 600 ga 
yaqin  ikkilamchi  (asosan  -  ishchi)  etalonlarni  o’z  ichiga  oladi. 
O’zbekiston Respublikasida yuqori razryadli namunaviy o’lchovlar va 
asboblar bilan birga o’lchashlarning barcha turlari va sohalarida 70 ta 
fizik  kattaliklarning  qayta  tiklanishini  va  saqlanishini  ta’minlaydigan 
9  ishchi  etalonlar  joylashgan.  Bu  bilan  respublika  xalq  xo’jaligining 
barcha  tarmoqlarida  o’lchashlar  birliligini  ta’minlash  sharoitlari 
yaratildi. 
Yangi  O’z  DSt  8.012:2005  standartiga  ko’ra  xalqaro  birliklar 
tizimi asosiy – metr, kilogramm, sekund, amper, kelvin, kandela, mol 
va hosilaviy birliklardan iborat. Standartga binoan avvalgi qo’shimcha 
birliklar – yassi burchak (radian) va fazoviy burchak (steradian) – endi 
hosilaviy birliklar qatoriga kirdi. Ular har qanday hosilaviy birliklar va 
qo’llashga  qo’yilgan  (ba’zi)  tizimdan  tashqari  birliklarning  qayta 
tiklanish imkoniyatini ta’minlaydi. 
Umuman  MDH  etalon  bazasi  xalq  xo’jaligining  eng  zarur 
talablarini  qondiradi.  Yaratilgan  davlat  etalonlari  o’zlarining 
metrologik  tavsifnomalari  bo’yicha  etakchi  chet  el  mamlakatlari 
etalonlaridan qolishmaydi. 
Etalon  bazaning  rivojlanish  tendensiyasi  –  fundamental  fizik 
konstantalar  Fundamental  fizik  konstantalar  (FFК)  va  barqaror  fizik 
hodisalardan  foydalanish  asosida  ayrim  etalonlardan  o’zaro  bog’liq 
“tabiiy”  etalonlar  tizimiga  o’tish  muhimdir.  Bu  asoslangan  hollarda 
birliklar 
o’lchamlarini 
qayta 
tiklash 
va 
uzatishning 
markazlashtirilmagan tizimiga o’tishga imkon beradi. 
Etalonlar  va  shkalalar  nazariyasi  sohasida  vaqt,  chastota  va 
uzunlik  birliklarining  yagona  etalonlarini  yaratish  bo’yicha  ishlar 

---

 
81 
tugallandi. Elektromagnit o’lchashlar sohasida kvant hodisalaridan va 
FFК  dan  foydalanish  asosida  o’zaro  bog’liq  etalonlar  majmuini 
yaratish bo’yicha tadqiqotlar olib borilmoqda. 
Metrologik  ta’minotning  kelgusidagi  ravnaqi,  uni  xalqaro 
talablar  bilan  uyg’unlashtirish,  o’lchashlar  natijalarining  aniqligi  va 
ishonchliligini  oshirish,  mahsulotni  sinash  va  sertifikatlashtirish 
natijalarini  xalqaro  darajada  tan  olish  maqsadida  O’zbekiston 
Respublikasi  Vazirlar  Mahkamasi  tomonidan  1996  yil  fevralda 
“O’zbekiston  Respublikasi  Milliy  Etalon  bazasini  shakllantirish  va 
metrologik  ta’minotni  takomillashtirish  to’g’risida”gi  Qarori  qabul 
qilindi.