Ишлаб чиқаришнинг метрологик асослари

 
Nisbat shkalasi,
 bularda: 
- ekvivalentlik munosabati qo’llaniladi; 
- «katta-kichik» turidagi tartib munosabatlari qo’llaniladi; 
- jamlash munosabatini qo’llash mumkin; 
- bir qiymatli, nolning tabiiy kriteriyasi mavjud; 
- kelishuv bo’yicha belgilangan o’lchashlar birligi mavjud; 
Misol: 
1. Massa o’lchovlari: 
2. Harorat shkalasi MTSh-90 ning reper (tayanch)nuqtalari. 
3.  Radionuklidlar  aktivlik  o’lchovlari,  energetik  o’lchovlar  va 
boshqalar. 
Absolyut shkalalar,
 bularda: 
- ekvivalentlik munosabati qo’llaniladi; 
- qatorlar munosabati (masalan, «katta-kichik») qo’llaniladi; 
- proporsionallik munosabati qo’llaniladi; 

---

 
58 
- bir qiymatli, tabiiy nol kriteriyasi mavjud; 
- o’lchash birligi tushunchasi mavjud. 
Misol: 
1.
 
Кuchaytirish va kuchsizlantirish koeffisientlari. 
2.
 
Tebranma tizimning aslligi (dobrotnost). 
3.
 
Foydali  ish  koeffisienti,  aks  ettirish  koeffisienti,  amplituda 
modulyasiya koeffisienti va boshqalar. 
Etalonlar va shunday turdagi o’lchashlar mavjudki, ular shkalani 
bevosita  qayta  tiklaydi  va  ularda  o’lchash  birligi  degan  tushunchani 
qo’llash  o’rinli  emas.  Bunday  turdagi  o’lchashlarga,  masalan  juda 
keng  tarqalgan  (xalqaro  miqyosda)  fotomateriallarning  yorug’ 
sezuvchanlik sonlari shkalasi bo’yicha, jism qattiqligini sonli shkalasi 
bo’yicha o’lchashlar misol bo’la oladi. Ranglar atlasini qo’llash bilan 
belgilangan  shkalalarda  ranglarni  o’lchash  keng  tarqalgan  bo’lib, 
bularda  ranglarni  namunasi  ularni  nomi  bilan  yoki  shartli  nomerlar 
bilan belgilangan bo’ladi. 
Bulardan  tashqari  maxsus  etalonli  qurilmasiz  xalqaro  shkalalar 
ham mavjud, masalan er qimirlashi kuchining xalqaro shkalasi, Bofort 
bo’yicha shamol kuchini balli shkalasi va x.k. 
Demak: 
a)  shkala  etalonsiz  bo’lishi  mumkin,  lekin  etalon  shkalasiz 
bo’lishi mumkin emas; 
b) shkala o’lchov birligisiz bo’lishi mumkin, lekin o’lchov birligi 
shkalasiz bo’lishi mumkin emas. 
Bularni  hammasi  shunday  ma’noni  bildiradiki,  metrologiya 
«o’lchashlar  shkalasi»,  «o’lchashlar  birligi»  tushunchasiga  nisbatan 
umumiy va fundamental tushuncha hisoblanadi. 
Ba’zi  hollarda,  amalda,  kattalik  qiymatini  bir  shkaladan 
boshqasiga  o’tkazish  zarurati  tug’ilib,  uni  quyidagi  ifoda  bo’yicha 
amalga oshiriladi: 


1
2
1
2
1
х
х
y
y
х
x
y




, 
bu erda x va u - birinchi va ikkinchi shkalalardagi nuqtalar; 
x
1
,  x
2
,  u
1
,  u
2
  -  shkaladagi  birinchi  va  ikkinchi  reperli  (tayanch) 
nuqtalar.  
 

---

 
59