«Ишлаб чиқариш жараёнларини механизациялаш ва автоматлаштириш» фани маърузаларини ўқитиш технологиялари

5.6.  Qo'lda boshqariladigan apparatlar, mashinist kontrolleri va elektr
172

---

pnevmatik  ventillar
5.6.1. Mashinist kontrolleri
Mashinist kontrolleri qo‘lda yuritladigan guruhli kommutatsion apparatdir.
Mashinist   kontrolleri   yordamida   mashinist   dizel   quvvatini   o‘zgartiradi   va
reversorni ulaydi. 
5.51 – rasm. Mashinist kontrollerining tashqi ko‘rinishi:
1- korpus; 2- kontakt elementlari; 3- mexanizmning tortish quvvatini bir qismidan
ikkinchisiga uzatib berib turuvchi uzun o‘q; 4-mexanizm; 5- val; 6- reversiv dastak; 7- shturval;
8-reversiv baraban;  9-asosiy baraban
Mashinist   kontrolleri   ikkita   dastakga   ega:   asosiy   va   olinadigan   reversiv.
Reversiv dastak reversor bilan birgalikda lokomotivning harakatlanish yo‘nalishini
o‘zgartirish  uchun  xizmat   qiladi.   Ayni   paytda   u   kalit   vazifasini   ham   bajaradi,
reversiv dastaksiz  lokomotivni harakatga keltirish mumkin emas. Asosiy dastak
bilan   boshqaruv  zarjirlarining   ulanishi   bajarilib,   u   bilan   joydan  qo‘zg‘alish,
quvvatni va dizel tirsakli valining aylanishlar sonini rostlash ishlari bajariladi.
173

---

5.52 – rasm. Mashinist kontrolleri qismlari:
1- korpus; 3- mexanizmning tortish quvvatini bir qismidan ikkinchisiga uzatib berib
turuvchi uzun o‘q; 5- val; 6- reversiv dastak; 7- shturval; 10- umumiy o‘q; 11- mushtchali
shaybalar; 13- ugolniklar; 14- shtift; 15- prujina; 16- qo‘zg‘aluvchi kontakt; 17-rolik; 18-
qo‘zg‘almas kontaktlar; 19- xrapovik; 20- prujina; 21- roliklar; 22- richaglar
Mashinist   kontrolleri   korpusida   bosh   va   reversiv   barabanlar,   shakldor
plastmassa   shaybalar   bilan   o‘rnatilgan   bo‘lib,   mashinist   kontrolleri   kon-taktlari
valning aylanishida  elektr toki yo‘nalishini o‘zgartiradi  (5.52. - rasm). Kontakt
elementlari izolyatsion reykalarga o‘rnatilgan, ular barabanning har ikki tomonida
joylashgan. Bosh baraban bitta nol va 15 ta ishchi holatiga ega shturval orqali
aylantiriladi.   Reversiv   baraban   bilan   bog‘langan   val   va   mexanizmning   tortish
quvvatini bir qismidan ikkinchisiga uzatib berib turuvchi uzun o‘q orqali reversiv
dasta bilan harakatlantiriladi. Reversiv dasta uch holatga ega: “Oldinga”, “Orqaga”
174

---

va “Neytral”. Mexanizm barabanlarning har bir holatida ushlab turadi va ularning
o‘zaro blokirovkasini ta’minlaydi. Blokirovka shturvalni reversiv dastagini faqat
eng oxirgi holatlarda va reversiv dastagini esa shturvalning faqatgina nol holatida
surilishga imkon beradi. Reversiv dastagini yarim holatida olib qo‘yib, shundan
so‘ng mashinist kontrollerini harakatga keltirish mumkin emas. Bu bilan mashinist
kontrolleri tasodifiy ulanishiga barham beriladi.
Mashinist kontrolleri 11 ta barmoq va 11 ta mushtchali shaybaga ega bo‘lib,
ular  asosiy  dastak bilan boshqariladi. Ikkita yuqoridagi  shaybalar  asosiy  dastak
valida   erkin   harakatlanadi   va   reversiv   val   dastagi  bilan   aylanma   harakatga
keltiriladi.
Bosh va reversiv barabanlar bitta umumiy valga ega, uning ostki kvadrat
qismiga mushtchali plastmassali mushtchali shaybalar o‘rnatiladi, ularning aylana
qismida kesilgan  joylar  bor. Izolyatsion ustunga kontakt barmoqlari  o‘rnatilgan,
ularning richaglari burchak bilan sharnirli bog‘lan-gan. Har bir richagga prujinali
shtift   bilan   kumush   qoplamali   qo‘zg‘a-luvchan   kontakt   biriktirilgan.   Richagga
rolik   o‘rnatilgan,   u   val   buralganda   shayba   yuzasi   bo‘ylab   dumalaydi   va   unga
prujina bilan qisiladi. 
Qo‘zg‘almas kontaktlar ustunga burab quyilgan. Shturval va val burilganda
shaybalar aylanadi. Rolik shaybaning  aylanasi bo‘ylab yurar ekan, kontaktorlar
ochiq turadi. Rolik o‘yiqqa tushganda prujina ta’siridan kontaktlar birlashadi. 
Asosiy  barabanni  aniq  holatda ushlab turish uchun  uning  valiga xrapovik
o‘rnatilgan.  Mashinist   kontrollerining   pozitsiyalariga  mos  keluvchi   xrapovik
o‘yiqlariga  prujina ta’siri ostida richaglarda o‘rnatilgan roliklar kiradi.  Reversiv
dastag   val   kallagining   o‘yiqlariga  o‘rnatiladi.  Mashinist   kontrollerining   texnik
ko‘rsatkichlari 5.11-jadvalda ko‘rsatilgan. 
5.11
-jadval. KV-1552 kontrollerining texnik ko‘rsatkichlari
Ko‘rsatkich
Ko‘rsatkich qiymati
Ishchi kuchlanish, V
75, 110
Kontaktlardagi uzoq ta’sir etuvchi tok kuchi, A
20
Kontaktlar kengligi, mm
10
175

---

Kontaktlar rasvori, mm
6-8
Kontaktlar provali, mm
2,5-3,5
Asosiy shturvalni burilish burchagi, gradus
122
Reversiv dastakni burilish burchagi, gradus
20