«Ишлаб чиқариш жараёнларини механизациялаш ва автоматлаштириш» фани маърузаларини ўқитиш технологиялари

6-Bo’lim.  LOKOMOTIVLARNING MAGNIT
KUCHAYTIRGICHLARI VA TRANSFORMATORLAR
6.1. Transfаsi.ormatorlar
199

---

Transformator deb birlamchi o'zgaruvchan tok tizimini - ikkinchi boshqa
tavsifga   hususan   boshqa   tok   va   kuchlanishga   o'zgartirib   beruvchi     statik
elektrmagnit   apparatga   aytiladi.   Odatda   transformatorlar   transformator   po'lat
listlardan   yig’ilgan   o'zakdan   va   elektr   magnit   maydon   orqali   bir   -   biri     bilan
boqlangan ikki yoki undan ortiq cho’lg’amlardan tashkil topadi. Transformatorlar
cho’lg’amlar   soniga   qarab,   ikki   cho’lg’amga   ega     transformatorlar   ikki
cho’lg’amli, uch cho’lg’amga ega transformatorlar uch cho’lg’amli, cho’lg’amlari
ko'p   bo'lsa   ko'p   cho’lg’amli   transformatorlar   deb   ataladi.   O'z   navbatida
transformatorlar bir fazali, uch fazali yoki ko'p fazali bo'lishi mumkin. 
Transformatorning qaysi cho’lg’amiga birlamchi o'zgaruvchan tok berilsa -
birlamchi cho’lg’am deb energiya olinadigan boshqasi esa - ikkilamchi cho’lg’am
deb ataladi. 
Cho’lg’amlarning nomlanishiga mos ravishda birlamchi cho’lg’amga ta'luqli
qiymatlar ya'ni quvvat, kuchlanish, tok,   qarshilik va h.k. birlamchi deb atalsa
ikkilamchi   cho’lg’amga   ta'luqli   qiymatlar   ikkilamchi   deb   ataladi.   YUqori
kuchlanishga   ulangan   cho’lg’am   yuqori   kuchlanishli   cho’lg’am   deb,   kichik
kuchlanishga ulangan cho’lg’am kichik kuchlanishli cho’lg’am deb ataladi.   Agar
ikkilamchi cho’lg’amdagi kuchlanish birlamchi cho’lg’am kuchlanishidan kichik
bo'lsa pasaytiruvchi transformator deb, agar katta bo'lsa orttiruvchi transformator
deb  ataladi.   
Tashqi   muhitni   cho’lg’am   izolyaciyasiga   salbiy   ta'sirini   oldini   olish   va
transformatorning sovutish sharoitini yahshilash  maqsadida transformator o'zagi
cho’lg’amlari   bilan   birga   transformator   moyi   to'ldirilgan   bakka   joylashtiriladi.
Bunday   transformatorlar   moyli   transformatorlar   deb   ataladi.   Agar   moy   bilan
sovutilmasa quruq transformatorlar deb ataladi. Transformatorlarning turlari ko'p
bo'lib   ulardan   teplovozlarda   asosan   indukcion   regulyator   transformatorlardan,
o'lchov   transformatorlardan,     magnit   kuchaytirgichlardan   foydalaniladi.
200

---

Transformatorlarning nominal qiymatlari  deb ularning quvvati, kuchlanishi, toki,
chastotasi va b. hisoblanadi. 
Transformatorning   nominal   ish   rejimi   deb   tehnik   hujjatlarida   keltirilgan
rejimda   transformator   chegaralanmagan   vaqtda   ishonchlilik   va   berilgan
ko'rsatkichlardan og’masdan ishlash rejimiga aytiladi. Transformatorlarni nominal
birlamchi va ikkilamchi toki deb - hisoblangan nominal quvvat va kuchlanishiga
mos   keluvchi   tokga   aytiladi.   Transformator   konstrukciyasining   asosiy
elementlariga   magnit   tizimi,   cho’lg’amlar,   izolyaciya   tizimi,   chiqiqlar   kiradi.
Magnit tizimi transformatorlar magnit tizimining tuzilishiga qarab o'zakli, zirhli va
toroidal bo'ladi. Magnit yuritmasining cho’lg’am o'rnatiladigan qismi o'zak qismi
deb ataladi. Magnit yuritmasining cho’lg’am o'rnatilmagan qismi yarmo qismi deb
ataladi. Katta va o'rtacha quvvatli transformatorlar yahshi sovutish tizimiga ega
bo'lgani, og’irligi kam bo'lgani uchun o'zakli qilib tayyorlanadi. Ushbu rasmlarda
transformator o'zaklarining turlari ko'rsatilgan. 
O’zakli