«Ишлаб чиқариш жараёнларини механизациялаш ва автоматлаштириш» фани маърузаларини ўқитиш технологиялари

5.5.4.2. VL-50 elektron vaqt relesi.
Elektron vaqt relesi kichik o‘lchamli yarim o‘tkazgichli bloklardan iborat
bo‘lib,  bloklar ichiga chiqish elektromagnit relelari o‘rnatilgan.  Bunday relelarda
tutib   turish   vaqti   bo‘yicha   elektr   toki   yo‘nalishini   o‘zgartiruvchi   kontaktlari
mavjud emas. Relening funktsional sxemasi 5.47- rasmda ko‘rsatilgan.
169

---

5.47 - rasm. VL-50 elektron vaqt relesining funktsional sxemasi
Tutib turish vaqtini hisobi ta’minlovchi kuchlanishni uzatib berilgan paytdan
boshlanadi.   Bunda   ta’minlash   blokidan   kuchlanish   vaqt   beruvchi   zanjir   RC   ga
beriladi   va   kondensator   C   zaryadlanishi   amalga   oshadi.   Kon-densatordagi
kuchlanish,   boshlang‘ich   kuchaytirgich   BKni   ochish    uchun  yetarli  qiymatiga
etganda, u chiqish qurilmasi ChQni ochadi va elektro-magnit relening R g‘altagiga
kuchlanish   beriladi.   Shu   bilan   vaqtni   ushlab   turish   tugallanadi.  Kondensatorni
boshlang‘ich kuchaytirgich  kuchlanishi  ochilgunigacha zaryadlanish davomiyligi
rezistorning   qarshiligiga   bog‘liq.   Rezistor   o‘n   bitta   rezistor   to‘plamidan   iborat
ikkita  elektr   toki   yo‘nalishini   o‘zgartirgichiga  montaj   qilingan.  Ulagichlar
yordamida   kondensator   zanjiriga   ulangan   rezistorlar   sonini   o‘zgartirilib,   talab
qilingan tutib turish vaqtini o‘rnatish mumkin.
Relening  tuzilishi  asosiy  uch  qismdan   iborat:   asos,   korpus   va   shaffof
plastmassadan tayyorlangan old paneldan iborat. Releda rezistorlar to‘plamiga ega
bo‘lgan   elektr   toki   yo‘nalishini   o‘zgartirgichlari  va  o‘lchov   asbobining   daraja
ko‘rsatkichi joylashgan bo‘lib, u bilan tutib turish vaqti o‘rnatiladi. Talab qilingan
holatga elektr toki yo‘nalishini o‘zgartirgichi otvyortka yordamida o‘zgartiriladi.
Korpus   ichida   izolyatsion   plata   joylashgan  bo‘lib,  plataga   sxemaning   qolgan
barcha   elementlari   montaj   qilinadi,   jumladan,   elektromagnit   rele   ham   (5.48.   -
rasm). Rele yuqori kuchlanish kamerasining paneliga qotiriladi. 
170

---

5.48 - rasm. VL-50 elektron relesining tashqi ko‘rinishi:
1- elektr toki yo‘nalishini o‘zgartirgichi; 2- o‘lchov asbobining daraja ko‘rsatkichi; 3-
tashqi panel
VL-50   relesining   elektr   sxemasiga   chiqish   kuchlanishini   barqaror-
lashtiruvchi  ta’minlash   bloki  (to‘g‘irlagich  VD1-VD4,   rezistorlar   R1,   R3,
stabilitron   VD5)   impuls   generatori   va   uning   hisoblagichi   (DA   mikrosxe-masi),
nolga   o‘rnatish   kaskadi   (tranzistor  VT1)   chiqarish   kuchaytirgichi   (tranzistorlar
VT2-VT4) va rele R kiradi (5.49. -rasm). 
5.49 - rasm. VL-50 vaqt relesi elektr sxemasi
Kuchlanish   kelganda   nolga   o‘rnatish   kaskadi   hisoblagichni   nol   holatga
171

---

o‘rnatadi.   Uning   chiqish   joyida   potentsial   juda   kichik,   VT2-VT4   tranzis-torlar
yopiq, rele R da tok yo‘q. Impuls generatori 512PS8 turidagi DA1 mikrosxemasi,
S4,   S5   kondensatorlari   va  R13-R23  rezistorlaridan   yig‘ilgan   boshlang‘ich
kuchaytirgichdan   tashkil   topgan.   Impuls   generatori  hisobla-gich   kirish   joyiga
keladigan impulslarni ishlab chiqaradi. Impulslar miqdori hisoblagichning qayta
hisoblash koeffitsientiga teng bo‘lganda, uning chiqish joyida signal paydo bo‘ladi
va u kuchaytirgichga keladi, hamda rele R ulanadi. Ochilgan diod  VD6 orqali
generatorga   yuqori   poten-sial   beriladi,   impulslar   generatsiyasi   va   ushlash   vaqti
tugaydi.  Ta’minlash   kuchlanishni   olinganda   sxema   dastlabki   holatiga   qaytadi.
Elektron vaqt relelarining texnik ko‘rsatkichlari 5.10-jadvalda keltirib o‘tilgan. 
5.10-jadval. 
Elektron vaqt relesi tavsifi
Ko‘rsatkich
Rele turi
VL-50
VL-52
Kontaktlar kuchlanishi, V
24-110
24-110
Kontaktlarning nominal toki, A
4,0
4,0
Ta’minlash kuchlanishi, V
75, 110
110
Ushlab turish vaqti, s
2-200
60-6000
Teplovoz sxemasida bir nechta vaqt relelari qo‘llanib, ular bitta blokga 
birlashtiriladi (5.50. - rasm). 
5.50 - rasm. VL-50 rele bloki