Ishchi dasturi

Konflikt - shaxsning turli qismlari o'rtasidagi ichki ziddiyat psixosomatik simptomning shakllanishiga olib kelishini mumkin.

Tana tili xabari - Alomat hal etilmagan psixologik muammo haqidagi metaforik xabardir (masalan: "Men buni hazm qila olmayman").

Kasallikdan foyda olish - bu toifaga o'z egasiga yoki unga yaqin kishiga qandaydir shartli foyda keltiradigan sog'liq muammolari kiradi.

Yara - kasallikning sababi tro'tmishdagi travmatik tajriba (xiyonat, rad etish, tashlab ketish, tahqirlash, adolatsizlik) bo'lishi mumkin.

Identifikatsiya - jismoniy alomat shaxsga o'xshash bo'lishni xohlaydigan shaxs (qahramon, ota-ona, murabbiy) bilan identifikatsiya qilish natijasida shakllanishi mumkin (lekin ba'zida aksincha, ongli darajada o'xshash bo'lishni istamaslik kuchli.). Ko'pincha bu odam allaqachon vafot etgan va keyin u bilan identifikatsiya qilish bu raqam bilan munosabatlarni saqlab qolishga imkon beradi.

O'z -o'zini jazolash - ba'zi hollarda psixosomatik simptom haqiqiy yoki xayoliy ayb uchun ongsiz ravishda o'zini o'zi jazolash rolini o'ynaydi. Bundan tashqari, ongsiz ravishda boshqa odamni azob-uqubatlari bilan jazolashga urinish, uni aybdor his qilishiga olib kelishi mumkin.

Taklif - Alomatlar obro'li shaxs (masalan, ota-ona, doktor, professor) tomonidan salbiy e'tiqod taklifi bilan qo'zg'alishi mumkin.



3-mavzu: Buzilishlar va kasalliklarning rivojlanishi, kechish va davolanishida psixologik omillarning ro‘li. Palliativ yordam psixosotsial jixatlari.
Reja:

1. 
   Harakat,iroda va mayil buzulishlari.
   
2. 
   Buzilishlar va kasalliklarning rivojlanishi, kechish va davolanishida psixologik omillarning ro‘li.
   
3. 
   Palliativ yordam psixosotsial jixatlari
   

Harakat buzilishlar guruhini harakat akti va faoliyatning buzilishi tashkil qiladi. Harakat buzilishlari yakka xolda - simptom yoki boshqa psixopatologik xolatlar bilan birga sindrom kо‗rinishida kechishi mumkin. Harakat buzilishlari stupor kо‗rinishida harakatsizlik, nutq va harakat qо‗zg‗alishlariga ajratiladi. Iroda – maqsadli faoliyatga intilish, maqsadga erishishda ongli amalga oshiriladi va ongsiz ravishda instinktiv faoliyatdir. Tashqi irodaviy faollik harakatda ifodalangan. Maylni ba‘zida instinkt deb ham ataydilar. Oziq-ovqatga oid (bulimiya, anoreksiya, koprofagiya), jinsiy (pasayish, oshishi, parafiliya), о‗zini saqlash instinkti, ota-ona, agonistik instinktlar, shu jumladan migrasion, ierarxik, komfort, о‗yinli, territorial va tadqiqot instinktlari buzilishi ajratiladi. Tarixi, norma va evolyusiyasi. Insonda biologik bilan bir qatorda, odatda dominirlanuvchi shaxsiy insoniy ehtiyojlar mavjuddir. Ehtiyoj – bu ―muhtojlik‖ shundaki, u siz organizm normal ravishda rivojlana va faoliyat yurita olmaydi. Birinchilardan bо‗lib insoniy ehtiyojlar klassifikasiyasi Epikurdadir (eramizdan avvalgi III-IV asr). Epikur ehtiyojlarning uchta guruhini chegaralagan: tabiiy va zaruriy (ichish kо‗rinishida); tabiiy, ammo zaruriy bо‗lmagan (jinsiy xohish); tabiiy bо‗lmagan, zaruriy bо‗lmagan emas (mashhurlik xohishi, birinchi ikki tipning patologik kuchlangan talablar – ehtiroslar). A.Maslou nuqtai nazaridan, shaxsiyatning potensial imkoniyatlar realizasiyasi, о‗z dolzarbligi vital ehtiyojlarni qondirmasdan eshitib bо‗lmaydi (taomda, uyquda va shunga о‗xshashlar). Muallif ierarxik ta‘limotni asoslab berishga, turli darajadagi ehtiyojlarni integrirlashga, eng ―ibtidoiydan‖ to juda nozikkacha harakat qilgan. Ehtiyojlar ―Piramidasi‖ A.Maslou bо‗yicha quyidagicha: 1. Fiziologik ehtiyoj (taomda, suvda va b.), qondirishsiz boshqa hech narsa undash kuchiga ega emas (oziq-ovqat instinkti). 2. Seksual ehtiyoj (naslni davom ettirish instinkti). 3. Havfsizlikka, himoyalanganlikka, о‗zi va о‗z yaqinlari uchun ertangi kunga ishonch ehtiyoji (о‗zini saqlash instinkti). 4. Yaxshi munosabatga ehtiyoj (sevish, jamoada sen bilan hisoblashadigan yoqimli bо‗lish va b.). 3 5. О‗zini о‗zi hurmat qilish, jamiyatdagi о‗z о‗rnini belgilab olishga ehtiyoj (ishda о‗zini tasdiqlab olish xohishi). 6. Unumli faoliyat orqali ehtiyojni qondirish, bunda jamiyat va insoniyatga, boshqa odamlarga foyda keltirish xususiyatiga ega insonni ijodiy shaxsga aylantiradi. V.Frankl (1991) hayot mazmunini bilishga intilishni spesifik insoniylik deb hisoblaydi. U siz inson gapiruvchi hayvondekdir. Mavjudlik ma‘nosining muammosiya rivojlangan mamlakatlarda anchagina о‗tkir bо‗lib qoldi. Kо‗p sonli insonlar ma‘no yо‗qotilgan hissni sezadilar. Ayniqsa, bizning davr uchun dolzarb bо‗lgan muammolar, narkomaniya va alkogolizm, aqli zaiflik, agressiya, pornoindustriya va b. bu bilan bog‗liqdir. Frustrasiya ehtiyoji inson salomatligi va hayoti uchun havfli va jiddiy asoratlarni keltirib chiqaradi. Masalan, uyqudan mahrum bо‗lishning tо‗rtinchibeshinchi sutkalarida psixozga olib keladi. Mahrum bо‗lishning og„irlik va xarakteri kо‗p hollarda asabiy ko‘tish oqibati ekanligi ahamiyatlidir. Tasavvur etiluvchi havf, realga nisbatan kam emasdir. Irodaviy akt ehtiyojning dolzarbligi manbaiga ega. Irodaviy jarayondagi birinchi bosqichda sub‘ektiv ravishda biror-bir e‘tiborli va zarur narsaning yetishmasligining g‗ira-shira hissi seziluvchi jarayondir. Mazkur bosqichda ehtiyoj ob‘ekti tan olinmagan. Irodaviy aktning ikkinchi bosqichi sababning vujudga kelishi hisoblanadi – ehtiyoj tarkibini tan olish, kerak ekanligini tushunish. Irodaviy aktning uchinchi bosqichida sabablar kurashi yuzaga keladi. Iloji bо‗lganlarning hammasi mazkur momentda faoliyatning shunday yо‗nalishini tanlaydiki, bunda ehtiyojning zarurrog‗i adekvatdir. Bundan tashqari, maqsadga erishishning shunday xususiyati aniqlanadiki, bunda individumning normativ tasavvurlariga javob beradi. Irodaviy jarayonning tо‗rtinchi bosqichida ta‘sir rejasi ishlab chiqiladi va ta‘sir qarori qabul qilinadi (irodaviy kuch amalga oshiriladi). Beshinchi bosqich bu kо‗zlangan rejani amalga oshirish, real va о‗zgaruvchan vaziyatli yо‗naltirilgan maqsadda tashqi faoliyat hisoblanadi. Irodaviy faoliyatga taalluqli ba‘zi terminlarga qisqa aniqliklar keltiramiz (J.Godfrua, 1992): - Motivasiya – xulqni aniqlovchi turli faktorlar yig‗indisi. - Xohish – ehtiyojni sub‘ektiv xis etish, shu jumladan biologik. - Sabab – individum о‗z faoliyatida foydalaniluvchi sabablarni ta‘riflash, faxmlash. - Istak – maqsad, uning uchun harakat qilinadi. Haqiqiy maqsad, harakat amalga oshirilgandan keyin aniq qilib qо‗yiladi. - Mayl – aniq harakatga yetaklovchi ichki holat. - Impuls – qisqa muddatli instinktni dinamik kо‗rinishi, tug‗ma talab. 4 Tadqiqot uslublari. Harakat (verbal bо‗lmagan xulq) va irodaviy faollikning asosiy tadqiqot uslublari etiologiya va refleksologiya uslublaridir. Etologiya uslubi kommunikasiya kanallari bо‗yicha etogrammaniya yozib borishdan iborat, bularga vizual, alfaktor, audial, taktil, ijtimoiy kanallar kiradi. Vizual kanal mimika, poza, ishora, manipulyasiyalar dinamikasi yozuvi ob‘ektivizirlanadi; audial – audiografik va sonografik; ijtimioy kanal – guruh va jamoa a‘zolari orasidagi aloqa tizimi, masalan, sovg‗a qilish, almashinish, agressiyavlikni namoyon etish, dominantlik; alfaktorli – feromonlarni о‗rganish; taktil - chastotasi bilan, boshqalar va о‗ziga ta‘sir zonasi. Kanallar parallel ravishda partitura singari yozilishi mumkin, ammo alohida qayd etilishi ham mumkin. Simptom va sindromlar Harakat buzilishlari Psixomotor buzilishlar sababsiz, о‗ylamasdan, giperkinezga yaqin harakat va ta‘sirlar, shu jumladan harakatsiz holatlar bilan namoyon bо‗ladi. Negativizm – ma‘nosiz vaziyat talablariga qarshi harakat, shu jumladan, faoliyatga shaxsiy mayl (―ichki negativizm‖, ambivalentlik). Faol negativizmda qayta adekvat harakatlar bajariladi. Passiv negativizmda maqsadli harakatlar bajarish rad etish kuzatiladi. Negativizm motorli aktlar bilangina emas, balki nutqda ham kuzatilishi mumkin. Bemor shunday deydi: ―Bugun dushanba emas, beshinchi fevral emas. Men kasalxonada yotganim yо‗q, men kasal emasman. Yо‗q, men sog‗lom emasman. Mening erim yо‗q. U bor edi, suzib chiqmadi, u yо‗q edi, ammo u suzib chiqdi, uni oti Ivan emas...‖. Negativistik bemorlar kontaktga yomon kirishadilar, savollarga umuman javob bermasliklari mumkin, umuman gaplashmasliklari mumkin – mutizm. Suhbat vaqtida, boshqa tarafga qarab olib о‗tiradilar, yerga qaraydilar, suhbatdoshga qaramaydilar, etishlarini g‗irchillatadilar, ketishga harakat qiladilar. Negativizm generalizlangan va elektivli, tanlovli bо‗lishi mumkin. Total (generalizlangan) variantda negativizm atrofdagi hammaga va turli vaziyatlarga tarqalishi mumkin. Elektivli negativizm alohida odamlar muomalasida ifodalangan va vaziyatning tor doirasi bilan bog‗langan. Negativizm ta‘kidlanishicha, tashqi ta‘sirligina bо‗lmay, balki ichki impuls ham bо‗lishi mumkin. Demak, katatonik bemor tufukni yuta olmaydi, ham tuflay olmaydi va u og‗izni tо‗ldirib boradi – Osipov psevdoptializm simptomi. Negativizm normada bolalarda 3-4 yoshda kuzatiladi – fiziologik negativizm. Oxirgisi avtonomiyani, ―о‗zlikni‖ shaxsiyat, о‗zini о‗zi anglashning rivojida muhim bosqich belgisining paydo bо‗lishini kо‗rsatadi. Negativizm yetuk shaxslarga xos, yuqori ishonch hosil qiladi, turli kasallik holatlarida birga bо‗ladi. Katatoniklarda, boshqa bemorlardan farqli, motivasiyadan mahrum etilgan. Avtomatik bо„ysunish (Leongard prokineziyasi) – hamma talablarga sо‗zsiz bо‗ysunish, yoqimsiz yoki nomaqbul bо‗lsa ham. Katatoniklarda uchraydi. 5 Bо‗ysunishning nisbatan yengil formalari yuqori ishontirish, konformlikka taalluqli. Exopraksiya – ihtiyorsiz, ba‘zida atrofdagilarning harakatlarni, ta‘sirlarni kо‗p marotaba takrorlashi. Stereotipiya – xulqdagi bir xillik. Masalan, bemor doimo bir xil xolatda bо‗ladi, bir xil harakatlarni bajaradi, palatada aniq bir joyni egallaydi, biror bir harakatni bir necha marotaba ketma-ket takrorlaydi (harakatga soluvchi interasiyalar). Nutq stereotipida Bemor kundan-kunga о‗zgarishsiz intonasiya bilan bitta yoki bir necha jumlani, boshqa hech narsa gapirmay takrorlayveradi. Masalan, vrachdan sо‗raydi: ―Siz о‗zingizni qanday his etmoqdasiz?‖. Akineziya – istakda chetdan harakat xususiyati saqlangan holda, erkin harakatlarni tо‗xtatish natijasida harakatsizlik. Stupor – harakatsizlik, dong qotib qolish. Stuporning quyidagi kо‗rinishlarini farqlaydilar: katatonik – harakatsizlik, mutizm va mushak tonusining oshishini qamrab oladi; depressiv (―qorong‗u dong qotib qolish‖) - depressiya bilan bog‗liq harakatga soluvchi tormozlanish; psixogenli - shokli psixik travma harakatiga javoban yuzaga keluvchi harakatsizlik; gallyusinatorli – imperativ gallyusinasiyalar ta‘siri ostida rivojlanuvchi harakatsizlik; vasvasali – xulqning vasvasa formasi hisoblanuvchi, dong qotib qolish; ekstatik – yuqori ekstatik affektda yuzaga keluvchi harakatsizlik; maniakal – maniakal holatda harakatli tormozlanish; ekzogenli – miyaning striopallidarli bо‗limida toksik yoki infeksion shikast natijasida yuzaga keluvchi xarakatsiz holat, masalan, post- yoki metensefalitik stupor; apatik – peshona shikastida, chо‗zilgan simptomatik psixozlarda, kaxeksiya, bosh miya travmalarida, progressiv paralichda, shizofreniya da kuzatiladigan tо‗la befarqlik bilan kechuvchi aspontan holat. Arodeksiya (e‘tiborning tо‗liq tushib qolishi, faol singari ixtiyorsiz ravishda) holati bilan apatik mо‗ljal buzilishi о‗rin tutadi. Ong buzilmaydi. Apallik sindromi – katta yarim shar pо‗stlog‗i о‗chishi va tana mexanizmi faollik ustunligi natijasida yuzaga keluvchi harakatsizlik. Tasvirlash va termin E.Krechmerga taalluqli. Aprozeksiya - emosiyonal reaksiyaning yо‗qligi, erkin harakatlarning tushib qolishi, ong qorong‗ilashuvida ongni tashkil qiluvchilarning yо‗qligida psixik aktlarning yо‗qligi xarakterlidir. Qariyalar va о‗rta yoshdagilarda, bosh miya travmalarida, qon quyulishida, о‗smirlarda, intoksikasiyalarda bosh miyasining yallig‗lanish kasalliklarida atrofik progressirlashda ta‘riflangan. Parakineziya (parapraksiya) – manerlik, qutqaruv, harakat va ta‘sir о‗xshovsisligi. Bemorlar aftini bujmaytiradilar, buzilgan til bilan gapiradilar, g‗ayritabiiy holatni egallaydilar, о‗zgacha yuradilar (masalan, faqat tovonda), boshqacha obrazda qandaydir harakatlarni bajaradilar (masalan, bosh kiyim qо‗l bilan olinadi, faqat tizza ostidan qо‗lni chо‗zib). Harakat va ishning buzilgan 6 formulasi mazkur holatda neokineziya xarakteriga ega. Bolalik davrida kuzatilgan xaraklantiruvchi yangidan hosil bо‗lgan (bolalar erta autizm sindromi) parakineziyaning psixologik asosini fantaziya qilishning juda erta formasini hosil qiladi – murakkab patologik о‗yinli fantaziyalardan ilgarigi xarakatlantiruvchi fantaziyalar. Shilqim harakatlar va rituallar – istakka qarshi bajariluvchi, ularni ushlab qolish kuchlariga qarshi harakatlar. Bunga ba‘zi yomon odatlar kiradi (tirnoqlarni etishlash, barmoqni sо‗rish); afsun ma‘noga ega, ammo saqlab turuvchi tanqid ostidagi harakatlar. Harakat buzilish guruhiga shartli ravishda paroksizmal psixomotor buzilishlarni ham kiritish mumkin, ular ong buzilishiga ham taalluqli. Elementar odatiy harakatlar – ongsiz ravishda qо‗llarni ishqalashda, chapak chalishda, sakrashda, о‗yinga tushganda paydo bо‗ladi. Oral avtomatizmlar – yo‘tish, chaynash, chо‗pillatish va sо‗rish harakatlarida, yuqori sо‗lak ajralishi bilan birga kechuvchi qisqa muddatli xurujlar namoyon bо‗ladi. Uyquda va ongning xira buzilishlarida yuzaga keladi. Rotatorli avtomatizmlar – bemor tomonidan bir yо‗nalishda о‗z о‗qi atrofida aylanma harakatlarning bajarilishi. Psixomotor qо„zg„alish – har xil turlari kuzatilgan: depressiv – (melanxolik raptus) qiynoqli, chidab bо‗lmaydigan qayg‗u, ilojsiz umidsizlik bilan bog‗liq holat; vahimali iztirob – vahima va affektiv kuchlanishli holat bilan bog‗liq sababsiz xarakat notinchligi; maniakal – maniakal holatlarga xos bо‗lgan xarakat faollikning oshishi; gallyusinator va vasvasali gallyusinasiya va vasvasaga asoslangan; epileptiformli chuqur disforiya xuruji ekstatik affekt yoki ongning g‗ira-shiralashuvi bilan bog‗liq; eretik va gebefrenik – aqli zaif bemorlarda psixoz vaqtidagi buziluvchi epizodlar, agressiyav yoki autoagressiyav harakatlardir; psixogen – affektiv – shakli reaksiyalarda kuzatiluvchi vahimali asabiylashish; harakatlantiruvchini ajratadilar – ongning xiralashuv holati (deliriy, amensiya); nutqni harakatlantiruvchi – kо‗p gapirishning oshganligi, maniakal bemorlarning nutq bosimi; katatonik – motorli va nutqli stereotip parakineziya, impulsiv, reactiv, kо‗rinmas va e‘tiborli shizofreniyadagi harakatlardan ilgarigi harakatlantiruvchi qо‗zg‗alishi. Psixomotor qо‗zg‗alish holatining klinik-patogenetik sistematikasi mavjud. Unga A.V.Snejevskiyning (1960) unumli psixopatologik sindromlarning og‗irlik shkalasi asos bо‗lishi mumkin. Bunga binoan qо‗zg‗alishning bir qancha holatlari, buzilishlar asosidagi aks etuvchi og‗irliklar quyidagilar bо‗lishi mumkin: - senestopatik xurujlar bilan bog‗langan (notinchlik, nafas olishning tezlashuvi, tez-tez yutinish harakatlari, noilojlik va doimo о‗zgaruvchan holat, 7 tananing turli qismlarini ishqalash, uqalash, qо‗llar bilan har tomonga silkitish va boshqa sensopatiyaning ob‘ektiv belgilari); - affektiv shakllar – raptusning asabiylashgan va melanxolik formalari, oligofrenlarning maniakal, eretik asabiylashishi; disforik holatda epileptik bemorlarning asabiylashishi, psixogen; - ipoxondrik raptus, jazavali bemorlar qо‗zg‗alishi, о‗tkir depresonalizlangan krizlar vaqtidagi qо‗zg‗alish, vahima oqib kelgan vaqtda va ritual harakatlarda anakastli bemorlarning qо‗zg‗alish; - vasvasali; - gallyusinatorli; - katatonik; - chalkash ongdagi holat. Bu prinsip bо‗yicha stupor holatlar ham tartiblanishi mumkin. Psixomotor qо‗zg‗alish rivojlanishida uchta asosiy daraja belgilanishi mumkin: - shaxsiyatning yо‗nalishiga binoan bemorning kо‗tarinki faolligi (qо‗zg‗alishni psixotik bо‗lmagan varianti). Bunday qо‗zg‗alishni yuqori chegarasida faoliyat orientasiyasining tez almashinuvi paydo bо‗ladi, buning natijasida о‗zini yо‗qoish paydo bо‗ladi; - bemorning og‗ir psixomotor qо‗zg‗alish holatida soxta tasavvurlar bilan yо‗naltiriladi yoki umuman sababga ega bо‗lmaydi (gallyusinator-vasvasaviy, katatonik); - qо‗zg‗alishning oxirgi darajasi ruhiy energiyasi, maydalanishi, fikrlash, harakat, sо‗zlar oqimi xaosi, ong tо‗qimasining bо‗linib ketishi aksini kо‗rsatadi. Keyinchalik qо‗zg‗alish giperkinetik xarakterga ega bо‗ladi – bu oddiy harakatlar va tovushlarning tartibsiz almashinishidir, masalan, amensiyada. Bolalar psixiatrik amaliyotida giperdinamik sindrom uchraydi (giperfaollik sindromi). Uning asosiy belgilari: umumiy notinchlik, tez achiqlanish, bir joyda о‗tira olmaslik, ortiqcha harakatlarning kо‗pligi, faol e‘tiborning kuchsizlanganligi, qiliqlarning impulsivligi. Oilaviy va maktab adaptasiyasi keskin buziladi. Giperdinamiya holati bolaning normal intellektual rivojlanishiga ta‘sir etadi. Giperdinamik sindrom nutqning tutilishi, qovushmaslik, mahsus kо‗nikmalarning (о‗qish, hisoblash va b.) rivojining orqada qolishi, giperkinez singari rivojlanishning orqada qolishi deb belgilanadi. Iroda buzilishlari Abuliya – faoliyatga intilishning yо‗qligi, passivlik, aspontanlik, adinamiya. Abuliya turli patologik jarayonlarda kuzatiladi. Shu jumladan, abuliya shizofreniya uchun xarakterli (―energetik potensialni yо‗qoetish‖, ―dinamik bо‗shliq‖, ―struktur deformasiya‖), uning oddiy formasi va chuqur psixik deffekt holatlarida yaxshi 8 ifodalangan bо‗lib, organik psixik buzilishlarda ham uchrashi mumkin. Abuliyada adinamiya, spesifik peshona fenomeni sifatida (―singan pero sindromi‖) K.Kleist tomonidan birinchi marta 1934 yilda ajratilgan va harakatga intilishning etishmasligi va butunlay yо‗qligidan iboratdir. Bunda yuzaga keluvchi diapazon etarli darajada keng: fikrlash va nutqning etishmasligidan to tо‗liq harakatsizlik – akineziyagacha. K.Beringer (1934) peshona shikastida spontan faollikning e‘tiborli tormozlanishi tashqi ta‘sirlarga ta‘sirlilikning saqlanib qolishi bilan mos keladi, deb kо‗rsatgan. W.Klages (1954) kо‗rsatishicha, diensefal shikasti bilan bog‗liq aspontanlik, peshonadan farqli, fiziologik charchoqning ifodasi hisoblanadi va fikrlashning buzilishi bilan о‗tmaydi. Ba‘zida bemorlar statusini aniqlashda faollikning kuchsizlanishi depressiyasi kuzatiladi (―adinamik depressiya‖). Oxirgi holatda faollikning tushib ketishi faktini tushunish, kasallik kо‗rinishi sifatida, shu jumladan bemorning bu holatni engib о‗etishiga intilishi xarakterlidir. Adinamik depressiyada, bemorlarning xabarlariga kо‗ra, irodaviy kuchlanish xususiyati ham pasayadi. Ular nima qilishni biladilar, harakat zaruriyatini tushunadilar, ammo uni amalga oshirishga о‗zlarida kuch topa olmaydilar. Harakat uchun impulslarning kuchsizlanishi yoki bо‗shligi (sodda tilda ―yalqovlik‖) gipobuliya termini bilan aniqlanadi. Faollikning pasayish darajasi turlicha bо‗lishi mumkin – e‘tiborsizdan, kо‗proq sub‘ektiv kechuvchi, aspontanlik bilan chegaraviygacha. Gipo- va abuliya – nozologik spesifikadan mahrum bо‗lgan buzilish. Turli psixik va somatik kasalliklarda, shaxs buzilishida, bosh miyasining organik shikastlari natijasida, narkomaniyada uchraydi. Gipodinamiya va asteniya singari о‗xshash tushunchalarni chegaralash kerak. Klinik rejada ular kо‗pincha aralash ma‘noda bо‗ladilar: asteniya kо‗pincha gipodinamiya bilan birga keladi. Ammo, bunaqa hamma vaqt ham bо‗lavermaydi. Asteniyaning giperstenik variantida, masalan, faollikning kuchsizlanishi kuzatilmaydi. Latentlik holati yuqori holdan toyishda birga kechmaydi. Bundan kelib chiqadiki, kо‗rsatilgan tushunchalar (ularga taalluqli bо‗lgan klinik kо‗rinish) ularning tashqi mos kelishida identik hisoblanmaydi. Giperbuliya – faoliyatga kо‗pincha о‗zgaruvchan mayllarning turli xilligining kо‗pligi faolligining ortiqchaligi holati, shu jumladan maqsadga darhol erishishga impulsiv erishishdir. Tabiiy mayl harakatga soladi. Maqsadlarni birini ikkinchisi ortidan tez almashtirish, vaziyatli reaksiyalarni kо‗pligi faoliyatni kam mahsuldor qilib qо‗yadi. Qisman engil holatlardagina mahsuldorlik faolligini oshirish kо‗tarilishi mumkin. Faollikni shiddatli oshishida haotik psixomotor asabiylashish holati yuzaga keladi. Yoshi katta bemorlarda giperbuliya Maniakal holatlarda, turli kasalliklarda, psixik asabiylashishda kuzatiladi. Bolalar psixopatologiyasida giperdinamik sindrom markaziy asab tizimining organik shikasti asoratlari – rezidual -organik 9 asab-psixik buzilishlar bilan bog‗laydilar. Bundan tashqari u epilepsiyada, surunkali enpidemik ensefalitdan shizofreniyada, aqliy zaiflikda, nevrotik buzilishlarda, shu jumladan Kramer-Pollnov (bu erda u doimiy zо‗rlovchi harakatlar va oshib boruvchi demensiya bilan hamoxangdir) sindromi strukturasida ta‘riflangan. 1,5 dan 15 yoshgacha bо‗lgan bolalarda uchraydi, ayniqsa kо‗proq maktab yoshigacha bо‗lgan bolalarda boshida va oxiridagi yoshda ayniqsa aniq uchraydi (Kovalev, 1979). Parabuliya – xulq patologiyasi sabablarini shakllanishi mexanizmining buzilishidan kelib chiqadi. Sabab bunda shakllanmay, ichki tabiiy ehtiyojning adekvat bо‗lmagan holatidir. Xulqidagi chetlashish turlicha bо‗lishi mumkin: impulsiv, reactiv, bema‘ni va katotonik bemorlarning prozektik xarakati. Xulqning aniq sabablari bu erda yо‗q, bu ma‘nosiz harakatlar (Kerbikov, 1949). Ularga fikrlash patologiyasi bilan bog‗langan va paragnomen termini bilan belgilangan ―g‗alati harakatlar‖ yaqinlashadi (Brzezicki, 1950). Shunday qilib, bemor mushukni ikkiga arralaydi, chunki ―bо‗linish – tabiat qonuni‖. Mazmunning sо‗zli formulasida ―nutqli kuzatish‖ mavjud, harakatning verbal soyasi. Bemor buni amalga oshirishi uchun uni nima majbur etdi, aniqlashning imkoni yо‗q, chunki bu harakatlar aldovli qabul va vasvasa bilan asoslangan va nutq xulqining psixotik motivasiyasidan kelib chiqadi. Oxirgisi shunga asoslanganki, bunda bemor real о‗rniga undagi о‗zining kasal ―Men‖ ni qabul qiladi. Vasvasali ta‘qibda ―qutqariladi‖ yoki tashlanadi, unga aniq bir narsa havf solayotganligidan emas, balki unga bu tuyuladi. Maylning buzilishi Maylning buzilishlarni impulsiv xarakterli va instinktlarni buzilishi bо‗yicha farqlaydilar. Impulsiv xarakterdagi maylning buzilishi Qarshiliksiz realizasiya qilinuvchi va keyinchalik kritik bahosiz, ongli maqsadni rad etishga yо‗naltirilgandir. Impulsiv mayl huruj kо‗rinishida yuzaga keladi, engilmas, bir necha soat, kun davom etadi, ba‘zida tez-tez takrorlanadi. Huruj vaqtida Bemor odatda mayl bilan egallab olingan bо‗ladi, uning ―men‖ idan identifirlanadi. Shaxsiyatning sog‗lom qismi mayli tormozlangan, qandaydir uzoq, begona deb eslanadi, agarda umuman eslansa. Kasallik holatidan chiqishda maylni baholash о‗zgaradi – endi u begona shaxsiyat kabi qabul qilinadi, qandaydir begona, unga mansubmasdek. Bu erda biz ikkilangan shaxsiyat fenomeni bilan uchrashamiz. Bir individumda ikkita qutb shaxsiyati mavjuddek, ular faqat galmagaldan ta‘sir etadilar. Ular antagonizmi natijasi bu impulsiv mayl xuruji boshidagi sabablar kurashi hisoblanadi. 10 Impulsiv xarakterdagi maylning buzilishi soniga dipsomaniya, dromomaniya, piromaniya, kleptomaniya, mifomaniya, koprolaliya, giperseksual xurujlar kiritiladi; beriluvchan (―gembling‖) va kompyuter о‗yinlari (―ludomaniya‖) ga mayl. Dipsomaniya – mastlikka impulsiv mayl; vaqti-vaqti bilan va og‗ir qaytariluvchi surunkasiga ichish. Surunkasiga ichish boshlanishi kayfiyatning autoxton surilishi bilan bog‗liq. Surunkasiga ichishdan chiqishda kо‗pincha keng kо‗lamda xotirani yо‗qoetish bilan namoyon bо‗ladi, chunki vaqtning e‘tiborli qismini Bemor chuqur mastlikda о‗tkazadi. Ehtimol, amneziya siqib chiqarish xarakat mexanizmiga egadir. Surunkali ichish о‗z holicha kupirlanadi. Dipsomaniya epsilon – dipsomanik alkogolizm singari ba‘zi kasalliklar (siklotimiya, Maniakal – depressiyav psixozi, epilepsiya) simptomi sifatida baholanadi (Jellinek, 1962; Korolenko, 1973). Kamdan-kam hollarda uchraydi, bemorning hayoti davomida 1-2 marotaba. Dromomaniya (poriomaniya, vagobandaj) – vaqti vaqti bilan yuzaga keluvchi о‗zini tuta olmaydigan joyni о‗zgartirishga, darbadar kezishga, daydilikka mayllik. Ketib qolish va daydilik sindromi kо‗pincha aqli zaiflikda, nevrozlarda, shaxsiyatning buzilishida uchraydi. Dromomaniya soxta va haqiqiy bо‗ladi. Soxta dromomaniya kо‗pincha bolalar va о‗smirlarda uchraydi, yashash joyini о‗zgartirish engib bо‗lmaydigan impulsiv mayl yо‗qligi bilan farqlanadi. Ota-onalari bilan konflikt vaziyatlardan uydan ketib qolish hollarida qat'iy norozilik, qarshilik reaksiyasi kо‗rinishida namoyon bо‗lishi mumkin, yoki bо‗lmasa, ular biror-bir guruh a‘zolaridan biriga qо‗shilib olib, birdamlik hissi ostida u bilan birga daydilik qiladi. Haqiqiy dromomaniya shash joyining о‗zgartirishga engib bо‗lmaydigan impulsiv mayilning mavjudligi bilan xarakterlanadi. Kо‗rsatilgan sindromning dinamikasida aniq bosqichilik mavjuddir. Birinchi, reactivli bosqich vaziyatga asoslangan uydan ketib qolish bilan ifodalanadi. Ikkinchi bosqich odatiy, qayd etilgan ketib qolish bilan xarakterlanadi; bunday ketib qolishlarning paydo bо‗lishi patologik oshgan mayl bilan tushuntiriladi. Uchinchi bosqichda ketib qolish va daydilik engib bо‗lmaydigan, impulsiv bо‗lib qoladi (Ivanova, 1972). Piromaniya – engib bо‗lmaydigan va sababsiz yondirishga moyillik, ular yomonlik, zarar keltirish maqsadisiz amalga oshiriladi. Aqli zaiflik, shaxs buzilishida uchraydi. Kleptomaniya – vaqti-vaqti bilan va tо‗satdan maqsadsiz о‗g‗rilik qilishga ehtiros. О‗g‗rilangan narsalar, odatda kleptomanga kerak emas va katta qiymatga ega bо‗lmaydi, kо‗pincha keyinchalik tashlab yuboriladi. О‗g‗rilik ochiqdan-ochiq amalga oshiriladi, о‗g‗rilikda amalga oshiriladigan ehtiyot choralari kо‗rilmasdan bajariladi, shu sababdan darhol bajargan shaxs aniqlanadi. 11 Mayl buzilishining bu uch turi о‗zining kelib chiqishi bо‗yicha arxiatik instinktlardan, genetik bizga etib kelgan rudimental meros ibtidoiy tuzumdan iborat deb hisoblanadi, yashash uchun yaxshi joy izlab inson kо‗chib yuradigan hayot tarziga majbur bо‗lganda; isitish va egulik tayyorlash uchun, gulxanlar yoqish; yig‗ish bilan shug‗ullanish, ya‘ni mazkur vaqtda u uchun kerak bо‗lmagan buyumlarni yig‗ish, keyinchalik ulardan yoy uchun о‗q uchini, baliq to‘tish uchun qarmoq, ichish uchun idish va b. tayyorlashda foydalangan. Mifomaniya – aldovga engib bо‗lmaydigan talab, atrofdagilar mistifikasiyasi. Kleptomanlarga xos, mifomanlar foyda maqsadini kо‗zlamaydilar, bundan tashqari о‗z hulqi bilan о‗z reputasiyalariga putur etkazadilar. Ularni kо‗proq boshqalarni chalg‗ietish xohishi qiziqtirmaydi, harakatning о‗zi, yanglish voqealarni tо‗qib chiqarish jarayonigina ularga huzur bag‗ishlaydi. Psixologik rejada mazkur faoliyat sababning maqsadga о‗etishini illyustirlaydi - mazkur holatda yangi hosila mexanizmi patologik talabdir (A.N.Leontyev). Koprolaliya – nutqda beadab haqoratni qо‗llashga engib bо‗lmas intilish. О‗zining kelib chiqishi bо‗yicha haqorat yoki invektiv leksika sо‗zlar magiyasi bilan bog‗liq. Beadab jinsiy simvolikasi sо‗kish sо‗zlari qadimiy madaniy aloqadan boshlanib, genitaliyalargachadir. Sо‗kish sо‗zlari bu ma‘noda arxiatik an'analarni davomi hisoblanadi. Boshlang‗ich ma‘nosini yо‗qotib, ular oldingi psixologik ma‘noni saqlab qolganlar: kо‗pgina urishayotganlar buni ―engillashish‖ maqsadida bajaradilar. Bemorlarda avval chetlab о‗tiluvchi sо‗kish sо‗zlarining paydo bо‗lishi, shaxsiyatning regressiyasi haqida guvohlik beradi. Dissosial buzilishli shaxslar uchun xarakterli, Jil de La Turetto sindromida, hamma о‗tkir psixozlarda paydo bо‗lishi mumkin. Katta yoshli geteroseksuallarda uchraydigan, kо‗pgina seksual buzilishlardan kо‗p uchraydiganlarini qayd etamiz – bu jinsiy aloqaning kuchayishi va libido. Nimfomaniya (ayollarda), satiriazis (erkaklarda) – impulsiv ravishda erotik maylning oshishi, qoniqish hissisiz jinsiy partnerlarni doimiy almashtirishga ehtiros. Bunday hurujlar vaqtida seksual faollik tiyib bо‗lmaydigan va tartibsiz partnerga nisbatan zо‗raki ta‘sir bilan amalga oshiriluvchi xarakterga ega bо‗ladi. Jinsiy aloqa, biroq intensiv maylni pasaytirmaydi, qondirilish olib kelmaydi. Jinsiy maylning yuqori intensivligi fiziologik buzilish mavjud bо‗lmagan holatda chetlanish hisoblanmaydi. Kо‗p hollarda, nifomaniya va satiriazis, seksual qimmatli dominirlanish - ―erotomaniya‖ uchraydi. Seksuallik odatda unga e‘tibor konsentrasiyasining me'yori buzilishidadir. Normada u о‗z maqsadi bо‗lmay, yaqinlashish vositasi, sevgi aloqasining ifodasi hisoblanadi. Erkaklarda tо‗lqinlanish fazasiga ereksiyaning yuz bermasligi, ayollarda esa – vaginizmdir. 12 Erkaklarda orgazm fazasiga – vaqtdan oldin va tormozlangan eyakulyasiya, ayollarda esa – birlamchi va vaziyatli anorgazmiya. Impotensiya – о‗z-о‗zidan libidoning yо‗qligi, yoki intromissiya uchun etarli bо‗lgan (moyliqqa kirish), erkaklarda qondirilish sifati ereksiyaga erishishi va davomiyligining yо‗qligi. Impotensiyaning asosiy sabablaridan biri partnerlarning kuchlanishli shaxsiyat orasidagi aloqalar hisoblanadi. О‗zini past baholash, koitusning о‗tmishdagi salbiy tajribasi, ishonmaslik, seksning fiziologik aspektlariga e‘tiborning markazlashuvi ma‘noga ega. Psixiatrik amaliyotda astenik, depressiyav, ipoxondrik va boshqa kasallik holatlarida kuzatiladi. Muddatidan oldin eyakulyasiya – oxirgisi shunchalik vaqtli keladiki, bunda partner ayol orgazmga erisha olmaydi, garchi u bunga qodir bо‗lsa ham. Fiziologik jihatdan ham (yuqori asab-psixik asabiylashish), shu tariqa psixologik sabablarga kо‗ra ham (masalan, jinsiy aktni tez tugaetishni talab etish sharoitidagi erta seksual tajriba) yuzaga keladi. Eyakulyasiyaning tutilib qolishi – jinsiy akt vaqtida eyakulyasiyaga qobili tsizligi namoyon bо‗lishi ham impotensiyaga sabab bо‗lishi mumkin. Vaginizm – qо‗shilish vaqtidagi moyliq mushaklarining va tos tubining spastik qisqarish sindromi. Kuchli og‗riq va moyliqqa kirishning siqilishi natijasida jinsiy aktning ilojisi bо‗lmaydi. Vaginizm sabablari qо‗rquv, partner havfsizligiga ishonmaslik, ginekologik kasalliklar, shikast va og‗riqli maniyapulyasiyalar (operasiya, instrumental tekshiruv va b.), travmatik seksual inisiasiya hisoblanadi. Puritan an'analarida tarbiyalash aniq ma‘noga ega bо‗lib, bunda jinsiy hayotga salbiy munosabat bildiriladi (jirkanish, qoralash). Psixologik dispareuniya – jinsiy aloqa vaqtida jinsiy a‘zolarda og‗riq, odatda ayollarda biror-bir aniq fiziologik sabablarsiz yuzaga keladi. Anorgazmiya – ayol hech qanagangi vaziyatlarda ham orgazmga erisha olmasligida yoki avval unga erishganligi sababli koital aktga xususiyatini yо‗qotganligida namoyon bо‗ladi. Anorgazmiyaning paydo bо‗lishi seksual-salbiy tarbiya, partnerda jinsiy buzilishlar, shaxsiyat orasidagi aloqaning buzilishi bilan bog‗liq. Soxta anorgazmiya sindromida orgazm klitorni samarali stimulyasiyasida erishish mumkin. Yuqorida qayd etilgan jinsiy buzilishlar nevrotik, shu jumladan nevrozga о‗xshash va somatik va psixik kasalliklardagi organik buzilishlar bilan asoslangan. Instinktiv mayl buzilishlari Tug‗ma maylning - jinsiy, ovqatlanish, о‗zini saqlash instinkti, ota-ona instinkti - turli xil buzilishlari uchraydi. Jinsiy maylning buzilishlari juda ham turlichadir. Gomoseksualizm – bir nomli jins shaxsiga jinsiy mayl orientasiyasi. Gomoseksualizmning kelib chiqishi tug‗ma yoki jinsiy identifikasiya buzilishida ijtimoiy ta‘sir natijasida yuzaga kelishi bilan bog‗liq. Mustahkam jinsiy о‗ziga 13 о‗xshashligi bolaning 2 yoshidan tuziladi. Qisman kamdan-kam hollarda tug‗ma gomoseksualizm bolalikdan namoyon bо‗lishi quyidagi xususiyatlarda birga kechadi: о‗yinlar, boshqa jinsli tengdoshlariga intilish, о‗z jinsi kiyimlarini kiyishdan bosh tortish, psixologik va ijtimoiy rollarni tanlash xarakteri. Eng birinchi romantik hissiyotlar aniq gomoseksual orientasiyaga ega, shu tariqa sevishning oxirgi holatigacha. Geteroseksual kontaktlarga tо‗la befarqlikni yoki engib bо‗lmaydigan jirkanish namoyon etadi. Kо‗p hollarda gomoseksual orientasiya libido tug‗ma bо‗lmaydi, turli sabablar ta‘siri ostida shakllanadi: onaning giper himoyasi, boshqa jinsdagi ota-ona bilan aloqaning yomonligi, artistik muhit, ajralish (ozodlikdan mahrum bо‗lish, internat va b.), omadsiz geteroseksual kontaktlarning qaytarilish qо‗rquvi va b. О‗z jinsidagi shaxslarga ijtimoiy rejada о‗xshashlik, psixologik aloqada kо‗pgina gomoseksualistlar qarama-qarshi jinsiy narsali kishilarda о‗zshashlik aniqlaniladi. Seksual inversiya adekvat ijtimoiy va psixologik identifikasiya bilan birga muvofiq kelishi mumkin. Seksual orientasiya kо‗pincha ikkilangan bо‗ladi - biseksualizm. Gomoseksualizm latent yoki berkingan bо‗lishi mumkin, bunda turli psixologik muammolar tug‗ilishi mumkin. Jamiyatning madaniy an'analariga qarshi bо‗lsa, shaxsiy gomoerotik tendensiyalar tan olinmaydi, chunki psixologik himoya mexanizmlari bilan blokirlanadi (repressiya, siqib chiqarish). Ongli darajada bu gemofobiya bilan ifodalanishi mumkin – gomoseksualizmga nafrat va unga bog‗liqlarga ham. Ayollar gomoseksualizmi sapfizm, tribadiya, lesbiysk sevgisi; erkaklar - uranizm termini bilan belgilangan. Gomoerotik mayllik yoshi katta erkaklarga – aidrofiliya, о‗smirlarga – efebofiliya, ayollarda ham taalluqli ravishda ginekofiliya va kerofiliya. Seksual inversiya bolalarga nisbatan gomoseksual pedofiliya deb ataladi. Gomoseksual kontaktlarda faol partner – bu pedikator, passivi (bolabozlik aktlarida) – patikus yoki kinede. Gomoseksual kontaktlarning kо‗proq tarqalgan varianti о‗zaro mastrubasiya – partnerlar tomonidan bir-birining genitaliylarini maniyapulyasiyasi. Seksual kamchilik katta yoshdagi aholining 2-5% tashkil qiladi. Bu songa biseksual orientasiyali kishilar kirmaydi. Gomoseksualizm kasallik bо‗lmay, xulqning devianli yoki chetlashuvchi formasiga taalluqli. Psixik buzilishlarda, kо‗pincha, psixologik himoya tо‗sig‗ini buzuvchi latent gomoseksualizm aniq maniyafestli bо‗lib qolishi mumkin. Sadizm – jinsiy partnerga jismoniy og‗riq keltirishga intilish, seksual qо‗zg‗alish maqsadidagi ahloqiy azob. Sadistlarga hos bо‗lgan mayl seksual fantaziyalar bilan chegaralanishi mumkin. Ba‘zi hollarda boshqa jinsiy chetlashish bilan ifodalanadi (gomoseksualizm, pedofiliya va shunga о‗xshashlar). 14 Sadizm ostida jinsiy partner ustidan tо‗la hokimlik, uni shu darajada egallashki, bunda unga og‗riq va kamsietish etkazish darajasidagi intilish tushuniladi. Mazoxizm – jinsiy partnerdan chiquvchi va shaxvoniy qо‗zg‗alish va orgazmga etishda og‗riq yoki qiynoq xissiga talab. Fetishizm – jinsiy maylning tananing alohida qismiga yoki tualet predmetlariga yо‗naltirilganligi. Ularning kuzatishlari shaxvoniy asabiylashishning asosiy sharoiti hisoblanadi. Koitus mastrubasiya bilan almashtirilsa, majburiy bо‗lmaydi. Fetishizmning zamonaviy turli xilligi shishirilgan qо‗g‗irchoqlar bilan birga yashash, sun'iy jinsiy a‘zolardan foydalanishdan iborat. Jinsiy fetishizmlar ekskrementlar, a‘zolar, hid, soch, oyoq kiyim, partner terisining rangi va kо‗pgina boshqalar bо‗lishi mumkin. Shaxvoniy his maqsadida boshqa odamlarni intim sahnalarini kuzatish yoki kо‗zguda shaxsiy jinsiy aktlarini kuzatish – vuayerizm hizmat qilishi mumkin. Pigmalionizm – jinsiy maylning haykalga yoki tananing tasviriga yо‗naltirilgani, shaxvoniy asabiylashish maqsadida ularni kuzatish. Narsissizm – yoki patologik autoerotizm – о‗z tanasini kuzatishda jinsiy suqlanishning paydo bо‗lishi. Keng qamrovli tushunchada patologik (bog‗langan) autoerotizmga partnerning ishtirokisiz, turli usullar yordami bilan о‗z shaxvatini uyg‗otish kiradi. Oralizm – chetlashish, bunda orgazm faqatgina genitaliyni partner tomonidan lablar yoki til bilan qitiqlash natijasida erishiladi. Analizm – buzilish, bunda orgazm tо‗g‗ri ichakni mexanik stimulyasiyasi yordamida, ya‘ni anal koitus yо‗li bilan erishiladi. Transseksualizm – buzilish, bunda individuum о‗z tanasini biologik jinsga taalluqlikni qabul qila olmaydi, shu jumladan jinsiy a‘zodan ijtimoiy rolni. Bu bilan о‗z tanasiga nisbatan nafrat, о‗z anatomik va pasportli jinsini о‗zgartirish, qarama-qarshi jins kiyimlarini kiyishga talab bilan bog‗liq. Shahvoniy mayl gomoerotik orientasiyaga ega, lekin kо‗pgina transseksuallar uchun jinsiy hayot katta ma‘noga ega bо‗lishi mumkin. Transseksualizm haqiqiy va yolg‗ondakam bо‗ladi. Haqiqiy bolaligidan boshqa jinsga biologik taalluqligini his etish, bunda hech qanday psixik buzilishlarsiz bо‗lishi bilan farqlanadi, yolg‗ondakam transseksualizm esa – biologik jinsini vasvasa kasallik sabablari bо‗yicha, almashtirish xohishi, kо‗pincha shizofreniya doirasidagina bо‗ladi. Transvestizm (onizm, metatropizm) ostida quyidagi chetlashish tushuniladi, bunda jinsiy qoniqish biologik tegishlilik hissisiz boshqa jinsning kiyimlarini kiyib olishda erishiladi. 15 Vampirizm – shaxvoniy qoniqish partner qoni ta‘mi asosida yuzaga keladi (jinsiy aloqa vaqtida yoki undan oldin etishlash natijasida qon ajraladi). Seksual ob‟ektni ajrata olmaslik sindromi – polideviatli jinsiy buzilish, kо‗pgina turli shaxvoniy buzilishlar kombinasi si kо‗rinishida. Boshqa jinsiy buzilishlar ham kuzatiladi: pedofiliya – bolalarga jinsiy mayillik, gerontofiliya – qarilik yoshidagilarga, nekrofiliya – о‗liklarga, zoofiliya – hayvonlarga, insest yoki qon aralashuvi – qondosh qarindoshlarga (qarindoshlikning tо‗rtinchi darajasigacha); eksgibisionizm – boshqa jins kishisi oldida jinsiy a‘zolarni yalang‗ochlashga intilish; frotterizm – tiqilinchda partner tanasiga genitaliyani ishlaqash yо‗li bilan orgazmga etish; pirolagniya – jinsiy qoniqish maqsadida olovni kuzatish; koprofeliya – partner oldida beadab sо‗kinish (yoki telefon orqali), keyingi shaxvoniy maqsadlar sadizm turlari hisoblanadi; plyuralizm – guruhli seks. Seksual orgiyalarda, masalan, ayol kishi bir vaqtning о‗zida ikki yoki hattoki jinsiy kontaktlarning uch turini amalga oshiradi: genital, anal va oral-genital (minet). Jinsiy perverziy rо‗yhati bu erda keltirilganlar bilan chegaralanmaydi. Shu tariqa ta‘kidlash kerakki, kо‗p holatlarda perverziy turlari о‗zaro mos bо‗ladi, mana masalan, gomoseksualizm transvestizm bilan, narsissizm bilan va xokazo. Ovqatlanish maylining buzilishi Bulimiya – taomga maylning oshishi, g‗aroyib ochkо‗zlik, och qolish hissining oshganligi va tо‗yinmaslik. Kо‗p hollarda arqoq-gipofizar patologiya simptomi kо‗pgina endokrin kasalliklari sifatida namoyon bо‗ladi. Klyayn-Levin sindromida yuqori uyquchanlik hurujlari bilan hamohan bо‗ladi. Shu tariqa psixik buzilishlarda uchraydi: katatonik buzilishli Bemorlarda, progressiv paralichda, chuqur aqli zaiflikda. Oziq-ovqatni haddan tashqari kо‗p qabul qilish psixogenli omillar bilan asoslangan bо‗lishi mumkin – taom, oziq-ovqat bо‗lmagan boshqa e ehtiyojlarni qondirish uslubi bо‗lib qoladi. Masalan, emosiyaonal kuchlanishni, norozilikni yо‗qotish maqsadida, kо‗ngilni yozish, chalg‗ish, о‗ziga ishonchni his etish uchun, huzur-halovat olish uchun, atrofdagilarga о‗z ustunligini kо‗rsaetish uchun. Mazkur tipning oziq-ovqat intoksikasiya si semizlik tarqalganlik sababidir. Anoreksiya – ochlik hissining yо‗qolganligi. Simmonds sindromida, Shien sindromida, ba‘zi bir endokrin kasalliklarda uchraydi. Kо‗p hollarda psixik kasalliklarda uchraydi – psixik anoreksiya. Masalan, о‗tkir psixotik holatlar, depressiyada, katatonik holatda. Aokogolli anoreksiya – mastlikda ochlik hissining yо‗qolishi va alkogolizmli bemorlarda abstinensiya. Pubertat yoshda, kо‗pincha qiz bolalarda, asabiy anoreksiya uchraydi – boshlanishida maqsadli ovqatdan о‗zini tiyish, keyinchalik esa ochlik hissining pasayishi, ovqatdan jirkanish kuzatiladi. Emosiyaonal anoreksiya – taomga tanlovli munosabat, bolalikda majburlab edirish sababli, ba‘zi bir oziq-ovqat mahsulotlarini kо‗tara olmaslik. 16 Polifagiya – oziq-ovqat mahsulotlariga kirmaydiganlarni eyishga intilish. Masalan, bir necha yillar mobaynida Bemor oxak, qum, qizil g‗ishtning bо‗lagini, kul egan. Buni ovqatdan oldin kuniga bir necha marotaba takrorlaydi. Bemor shunday qilishga majbur, bо‗lmasam uning ayetishicha, u ovqat eya olmas ekan. Fiziologik sharoitda polifagiya homiladorlarda, shu jumladan bolalarda ham kuzatiladi. Sharq va Afrika mamlakatlarida oziq-ovqat mahsuloti sifatida, hattoki delikates sifatida loyning ayrim sortlarini qо‗llaydilar, bu patologiya bermaydi. Polifagiya shizofreniyada, progressiv paralichda, og‗ir aqli zaiflikda uchraydi. Iste'mol qilinmaydigan predmetlar narkomanlar tomonidan ba‘zida narkotik о‗rniga, depressiyav Bemor tomonidan etiladi – suisidal maqsadda, Myunxauzen sinromli bemorlarda esa, vrachni adashtirish va operasiyaga olib kirilishi uchun. Koprofagiya – najasni eyishga intilish, masalan axlat, yuvindi, musor va b. Parareksiya – oziq-ovqatga nisbatan о‗ta qiymatli yoki vasvasali oziq-ovqat injiqliklari. Bemorlar, masalan, biror bir narsani: quritilgan non, shokolad, mevalar, kompot, jigardan tayyorlangan taom yoki maxsus, g‗aroyib parxezni ixtiro qilish bilan ovqatlanishni afzal kо‗radilar. Oziq-ovqat injiqliklari g‗alati, о‗ng‗aysiz, noqulay xarakterga ega bо‗lishi mumkin. Ya‘ni, shizofreniyali bemor ―kaliy tuzlariga, mol oqsiliga ehtiyoj‖ sezadi, vaqti-vaqti bilan kо‗p hajmda ―uglevodlar va kalsiy preparatlarini‖ iste'mol qilishga о‗tadi, yoki bо‗lmasam sulidan tayyorlangan bо‗tqadan boshqa narsa emaydi. Polidipsiya – qondirib bо‗lmaydigan chanqoq. Asosan endokrin kasalliklarda, mejutochno-gipofizar patologiya larda uchraydi. Kamdan-kam hollarda psixogen asoslangan polidipsiya turida qayd etiladi. Suvni kо‗p iste'mol qilish Maniakal holatlarga, depressiyaga xos bо‗lib, aksincha, oligodipsiya aniqlanadi. Havfsizlik instinkti (о„zini-о„zi saqlash) buzilishiga agressiya va suisidal xulq kiradi. Agressiya – haqiqiy yoki sohta xavf о‗chog‗ini bartaraf etishga qaratilgan xulq. Keng ma‘nodagi agressiya – bu maqsadga erishish uchun tо‗siqlarni engib о‗etishga qaratilgan shaxsiyatning shakllanishi: tirishqoqlik, qat'iylik, qattiqlik. Agressiya pantomik yoki ekspressiv (havf soluvchi holat), affektiv (g‗azab, achchiqlanish), verbal (sо‗zli taxdid), impulsiv (buzuvchi harakatlar), dushman (maqsadli zarar etkazish), instrumental (boshqa maqsadlarga erishish vositasi hisoblanadi), indusirlangan (tо‗dada, dushman obraziga ishontirilgan) bо‗lishi mumkin. Agressiya shaxsiy insoniy kо‗rinishlar darajasida zо‗rlash, tabiatni buzish sabablariga jirkanish, nafrat bilan ifodalanadi. Agressiv tendensiyalar psixiatrik Bemorlarda sog‗lom individumlarga nisbatan bir xilda uchraydi. Agressivlikni kо‗ngil kasallanishining birlamchi, biologik simptomi deb hisoblab bо‗lmaydi. Bemorlarning agressiv harakatlarining kо‗p qismi reactiv bо‗lib, shaxsiyatni 17 premorbid kо‗rinishlarini ifodalaydi. Agressivlik psixoanalitik pozisiyalardan kattalarning zо‗rlashiga javoban bolalikdan boshlab shakllanadi (yо‗rgaklash, erkinlikni bosish, majburlash, jazolash). Agressiyani bosish nevrozga olib keladi. Agressiya korreksiyasi ijtimoiy maqbul о‗zanni о‗zgartirish yо‗li bilan amalga oshirilishi mumkin. Agarda bolalarning agressiv impulslari bostirilsa, ijtimoiylashtirilmasa, u holda katta yoshli kishida agressiya о‗zining birinchi paydo bо‗lgan, arxiaik kо‗rinishida saqlanib qoladi. О„zini-о„zi о„ldirish (suisid) – о‗ziga yо‗naltirilgan agressiya, austoagressiya. О‗zini-о‗zi о‗ldirishning mavjud bо‗lgan kо‗p qirrali formalari turli: ijtimoiy, psixologik, biologik sabablarga kо‗ra, insonni о‗ziga nisbatan munosabatida kо‗rinadi. О‗zini-о‗zi о‗ldirishning ba‘zi kо‗rinishlarini keltiramiz: 1. Institusional о„zini-о„zi о„ldirish – repressiv, jamiyatning etik farmoyishi yoki kosmogonik tasavvurni aks ettiruvchi sabablar bо‗yicha amalga oshiriladi (masalan, budda dinidagi kishilarning о‗zini-о‗zi yondirishi). 2. Idolota‟zim qilish – о‗smirlarning gurug‗ bо‗lib о‗zini-о‗zi о‗ldirishi. Odatga kо‗ra ayol jinsidagi fonatik о‗smirlar mazkur aktni о‗z sanamlariga bо‗lgan sevgini bо‗lisha olmaslik natijasida amalga oshiradilar. 3. Natijaviy о„zini-о„zi о„ldirish – inson, qiynoqli yoki sharmandali о‗lim bilan yaqinda о‗lishini bilgan yoki hato о‗ylash natijasida о‗zini-о‗zi о‗ldiradi. 4. Viktimli о„zini-о„zi о„ldirish - hayotini tugashiga intiluvchi inson, qurbon bо‗lish uchun, ongli ravishda havfli va hatarli ishlarga yoki konflikt vazi tlarga bog‗lanadi. 5. Altruistik о„zini-о„zi о„ldirish – boshqalarni qutqarib qolish uchun ihtiyoriy о‗lim. V.Frankl altruistik sabablarni suisidal deb hisoblamagan, chunki kо‗p holarda о‗zini-о‗zi о‗ldirish shaxsiy xarakter mayli bilan amalga oshiriladi. 6. Platonik о„zini-о„zi о„ldirish - fikr yuritish orqali amalga oshiriladi, masalan, о‗zini haqligini isbotlash uchun, о‗z inshonchidan kechmaslik xohishi (Sokrat о‗limi). 7. Indusirlangan о„zini-о„zi о„ldirish – tashqi ishontirish ta‘siri ostida yoki ongli yopiq formalari bilan maniyapul si si asosida amalga oshiriladi. 8. О„z hayotini qadrsizlash yoki qiymatini tushunmaslik faktlari aks ettiruvchi о‗zini-о‗zi о‗ldirish. Masalan, bolalar о‗yinida о‗zini-о‗zi о‗ldirish. 9. Sokrat kо„rinishidagi о„zini-о„zi о„ldirish – jismoniy va kо‗ngildagi chidab bо‗lmaydigan og‗riq huruji vaqtida о‗z hayotiga suiqasd qilish. 10. Namoyishkorona о„zini-о„zi о„ldirish – о‗z mardligini namoyish etish sifatida, boshqa hollarda bu noumidlik, ba‘zida oxirgi yordam sо‗rash kо‗rinishida bajariladi. Atrofdagilarga bosim vositasi sifatida ham foydalaniladi (suisidal shantaj). 18 11. Hayot obrazidek, о„zini-о„zi о„ldirish. Ayniqsa kо‗p tarqalgan shakllaridan autodestruktiv xulq alkogolizm, narkomaniya hisoblanadi, uning yuzaga kelishida о‗zini-о‗zi yо‗q qilishga uzaytirilgan dastur qо‗yiladi. О‗zini-о‗zi о‗ldirishning yuqorida qayd etilgan turlari hech qanday psixik patologiya bilan bog‗liq bо‗lmaydi, ya‘ni ularni amalga oshiruvchi kishilar ruhiy kasalliklardan jabrlanmagan bо‗ladi. Ruhiy bemorlarda о‗zini-о‗zi о‗ldirish turli psixik buzilishlar bilan bog‗liq bо‗ladi. Xarakteriga bog‗liq holda quyidagi suisidal xulqning klinik variantlari mavjud bо‗lishi mumkin: 1. Impulsiv о„zini-о„zi о„ldirish - tо‗satdan, sababsiz va psixologik tushuntirib bо‗lmaydigan. Suisidal akt mazkur vaziyatda yuzaga keluvchi, hohlagan uslub bilan g‗ayri ihtiyoriy ravishda bajariladi. Ya‘ni, agarda qо‗ziga pichoq kо‗rinsa, yurak yoki bо‗yinga urilishi kuzatiladi; zaharli substansiya qо‗rinsa, undan foydalaniladi; kо‗prik ustidagi g‗oya, bemor о‗ylamasdan suvga о‗zini tashlaydi, kо‗chada – mashina tagiga; tо‗satdan qо‗lga tushgan lezviye bilan tomir kesiladi va b. Tirik qolgan Bemorlar, hursandchilik ham, tirik qolganlariga hafagarchilikni ham bildirmaydilar, о‗z omadsizliklaridan hafa ham bо‗lmaydilar, va umuman nima bо‗lganligini tayinli tushuntira olmaydilar. Suisidal impulslar chaqmoq singari, oldindan aytib bо‗lmaydigan, vaqti-vaqti bilan taqrorlanishi mumkin. О‗zini-о‗zi о‗ldirishning mazkur tipi katatonik Bemorlarda kuzatilgan. 2. Epileptiformli о„zini-о„zi о„ldirish – suisidal harakat, epileptiform asabiylashish holatida bajariladi. Tirik qolgan Bemorlarda suisid haqidagi xotira saqlanib qolmaydi. 3. Gallyusinatorli о„zini-о„zi о„ldirish – suisidal ma‘nodagi imperativ gallyusinasiyalar bilan asoslangan. Ba‘zida aldovli qabul Bemorda ilojisi yо‗q vazi t haqida tasavvur paydo bо‗ladi (saxna kо‗rinishidagi eshituv va analogik tipdagi qо‗ruv gallyusinasiyalari), ya‘ni bunda bemorda о‗z hayotiga suiqastdan boshqa yaxshi tanlov qolmaydi. Ba‘zida ovozlar ―narigi dunyoda‖ yangi, yaxshi hayotni va‘da beradi va Bemor suisid yо‗li bilan u erga о‗etishga rozi bо‗ladi. 4. Vasvasali о„zini-о„zi о„ldirish – kо‗pincha ta‘qib qilish vasvasai va о‗sha hayoliy vazi tning kо‗proq shartlashganligi, bunda Bemorning qaror qilishiga eng yaxshi natija, о‗zini-о‗zi о‗ldirish hisoblanadi. Suisidlar о‗limli kasallik vasvasai, qayta tug‗ilish vasvasai (о‗lim orqali Bemor, yuqori sifatli, boshqa bо‗lib, qayta tug‗ilish), depersonalizasiya sababli vasvasali (о‗zini о‗ldirgan buyuk shaxsiyat identifikasiyasi) Bemorlarda uchraydi. 5. Depressiv о„zini-о„zi о„ldirish – kо‗rinishi bо‗yicha, tez-tez uchraydi. Gunoh, о‗zini ayblash, ma‘noni yо‗qotishga achinish g‗oyalari bilan bog‗liq. ―Kengaytirilgan‖ о‗zini-о‗zi о‗ldirish ehtimoli bor – boshida Bemor yaqinlarini о‗ldiradi, ularni og‗ir qiynoq kutmoqda deb hisoblaydi va yaxshisi о‗lim qabul qilish, bо‗lmasam chidab bо‗lmaydigan azoblarga qolishadi. Yaqinlarning 19 о‗limidan sо‗ng, u ikkilanishsiz о‗zini ham о‗ldiradi. Depressiyav Bemorlar kо‗p hollarda suisidli maqsadlarini berkitadilar, chunki buni chuqur shaxsiy ishlari deb hisoblaydilar, shu jumladan atrofdagilarning qarshiligidan saqlanish uchun. О‗ziniо‗zi о‗ldirish erta tongda bajarilishi mumkin, bu vaqtda depressiya ayniqsa og‗ir bо‗lishi mumkin, yoki sutkaning boshqa vaqtida agarda mos keluvchi vaziyat yaratilsa. О‗zini-о‗zi о‗ldirishning shunday usullarini afzal kо‗radilarki, bunda tirik qolishga umid bо‗lmaydi. Shunday qilib, boshini temirchilar pressi ostiga qо‗yib, bemor о‗zini-о‗zi о‗ldirdi. Boshqa Bemor, harakat qilish bilan, ikkala qо‗lidagi turli joylardagi tomirlarni kesib, bо‗yinturuq venalarini ham shunday qilib, undan sо‗ng esa sochiq bilan о‗zini bо‗g‗gan. Yoki Bemor о‗zini-о‗zi о‗ldirishga harakat qilib, tayganing ichiga kirib, о‗zini yondirib borish uchun daraxt tagida gulxan yoqqan. Bunday g‗alati о‗zini-о‗zi о‗ldirishlar shizofreniyali bemorlar depressiya sini kо‗rsatishi mumkin. 6. Nevrotik о„zini-о„zi о„ldirish – psixik buzilishli nevrotik darajadagi sezishda aks ttadi (shaxsiyatning isterik buzilishi va b.). Agarda suisidal konteksda asab anoreksiya sini kо‗rib chiqsak, u holda bu nevrotik о‗zini-о‗zi о‗ldirishda model bо‗lishi mumkin edi. Nevrotik buzilishning boshqa hamma holatlarida suisid tendensiyalar, kо‗p holatlarda bо‗lsa ham, odatda ambivalent va taqqoslanganda kamdan kam holatlarda amalga oshiriladi. Isteriyada kо‗pincha butaforli о‗zini-о‗zi о‗ldirish harakati kuzatiladi. 7. Reactivli о„zini-о„zi о„ldirish – haqiqiy yoki faqat tuyuladigan psixotravmatik vaziyatga depressiyav reaksiya bilan bog‗liq bо‗ladi. Ya‘ni, о‗ziniо‗zi о‗ldirish ba‘zida psixik kasallikni tushunib etgandan sо‗ng amalga oshiriladi. Kо‗p hollarda affekt holatida psixopatik shaxsiyatli asabiylashgan tipda autoagressiyav harakat yuzaga keladi. Mastlik (alkogol, barbiturli) suisidli impulslarni amalga oshirishni engillashtiruvchi e‘tiborli faktordir. 8. О„ziga shikast etkazish (о‗zining biror a‘zosini qasddan jarohatlash), uatodestruktiv xulqning bir turi sifatida. Sog‗lom sub‘ektlardagina emas (diniy sabablarga kо‗ra g‗ururdan tushish maqsadida о‗zini-о‗zi qiynash – flagellantizm, g‗arazli о‗ylar sababli о‗zining biror a‘zosini qasddan jarohatlash), balki psixik kasallanganlarda ham uchraydi. Ya‘ni, depersonalizasiyali bemor (jismoniy anesteziyali) ―о‗zini his etish uchun‖ pechda ikki qо‗lining kaftini kuydirgan. Shaxsiyat buzilishi kuzatuvchi Bemorlarda, о‗zining biror a‘zosini qasddan jarohatlashga sababsiz mayl uchraydi. Bizga ma‘lum bо‗lishicha, shizofreniyali bemor, ozgina bо‗lsa ham erkin harakat ehtimolidan foydalangan holatda quloq pardasiga shikast etkazgan, ikkala kо‗z olmasi enukleasiyasini о‗tkazgan, tomirlarni ochishga harakat qilgan, burun yо‗llarini, genitaliyni shikastlashga harakat qilgan. 20 Ta‘kidlash zarurki, suisidal hulq psixik buzilishning birlamchi simptomi emasdir. Oxirgisi, balki, suisidga turtki bо‗lishi mumkin, uni amalga oshishini engillashtirishi mumkin, lekin u asosiy sabab bо‗la olmaydi. Ruhiy kasallik atamasi ostida asab tizimlaridagi buzilishlar oqibatida paydo boʻluvchi, jamiyatda oʻrnashib qolgan meʼyorlardan keskin chiquvchi hatti-harakatlarga olib keluvchi kasallik tushuniladi. Ruhiy kasallikka chalinish koʻpincha bemorning xulq-atvorining oʻziga ham, atrofdagi odamlarga ham xavfliligi bilan xarakterlanadi. Faqat oʻtkir holatlargina emas, balki nim oʻtkir va surunkali kechuvchi ruhiy buzilishlar, hattoki remissiya holatlari ham bemor tomonidan xulq-atvorining kutmaydigan harakatlari bilan kuzatiladilar va shoshilinch yordamga muhtoj boʻladilar.