Is va mv zv n I 90 sih vA ra an vD xn a A

1.5.  Buxgalteriya hisobi metodining
 
asosiy usullari
Buxgalteriya hisobiga qo‘yilgan talablar quyidagilardan iborat:
Hisobning  sodda  va  tushunarli  b o lish i.  Sodda  va  hamma  uc­
hun  tushunarli  hisobni  tashkil  etishdan  asosiy  maqsad,  uning  mu- 
rakkablashuviga  yo‘l  qo‘ymaslik  ham da  hisob  m a’lumotlaridan 
keng xalq ommasi  foydalana olishini  ta ’minlashdan iborat.
Hisobning  rejaliligi.  Bu  talab  yuqorida  aytib  o ‘tilgan  sodda- 
lik  talabi  bilan  chambarchas  bog'liqdir.  Hisobda  albatta  zaruriy 
m a’lumot  va  k o ‘rsatkichlarga  ega  b o lg a n   holda,  hisob  yuritish 
xarajatlarini  iloji  boricha kamaytirib borish lozim.
Hisobning  aniq va  to ‘g ‘riligi.  Bu  talab  negizida x o ‘jalik  faoli- 
yatlarida  olingan  m a’lumotlami  hujjatlarda  aniq  va  to ‘g ‘ri  qayd 
etish  yotadi.  Har  xil  maqsadlarda  yoki  e ’tiborsizlik  qilib  xo‘jalik 
hisobini  noaniq  hamda  noto‘g ‘ri  aks  ettirish  qonunbuzarlik hisob- 
lanadi.
Hisob  ishlarini  o‘z vaqtida amalga oshirish,  y a’ni  hisob ishlar- 
iga taalluqli  qanday hodisa sodir b o ‘lgan bo‘lsa, albatta o 'z  vaqtida 
aks ettirmoq, hujjatlarda qayd qilmoq zarur b o ‘ladi.  Bu talab to “liq 
bajarilganda  xo ‘jalik  faoliyati  ustidan  boshqaruv  olib  borish  yax- 
shi yo‘lga qo‘yiladi, ro ‘y bergan yoki  ro ‘y berishi  mumkin  b o lg a n  
kamchiliklar o ‘z vaqtida y o ‘qotiladi.
Hisob  k o ‘rsatkichlari  bilan  reja  k o ‘rsatkichlarining  birligi. 
Korxona,  muassasa,  tashkilotlar  qaysi  mulkchilik  shakli  asosida
41

---

faoliyat  olib borishidan  qat’iy  nazar o ‘z oldiga joriy  va kelgusi  re­
ja   ko‘rsatkichlarini  tuzib  oladi.  Butun  xo‘jalik  va  ularning  tarmo- 
qlari  b o ‘yicha ham da mamlakat m iqyosida reja k o ‘rsatkichlari  bel- 
gilab  olinadi.  Xuddi  shu  k o ‘rsatkichlar  bilan  hisob  ko'rsatkichlari 
birligi (shu bilan birga ijobiy farqlar) katta ahamiyat kasb etadi.  Hi­
sob ishlab chiqarishning borishi, savdo, ta ’minot, qishloq xo‘jaligi, 
qurilish,  maishiy  xizmat,  transport  va  hokazolar  faoliyati  qay  da- 
rajadaligi  haqida  m a’lumot  beradi,  reja  bajarilishi  ustidan  nazorat 
o ‘m atib,  tahlil  qilish  imkonini  yaratadi.  Iqtisodiyotni  rivojlantirish 
ichki  va tashqi  omillarini topish imkoniyatini  yaratadi.
XXI  asming  boshlanishi  0 ‘zbekiston  Respublikasi  hisob 
tizimining  qayta  qurish  davriga  to 'g ‘ri  keldi  Sekin-asta  buxgal­
teriya hisobi  tizimida xalqaro  standartlar asosida huquqiy  hujjatlar 
yaratila  boshlandi.  Bular  jum lasiga  1996-yil  30-avgustda  qabul 
qilingan  «Buxgalteriya  hisobi  to ^ risid a w g i  (2016-yil  16-aprel- 
da  yangi  tahriri)  Qonuni,  1995-  yilning  1-yanvaridan  amalivotga 
joriy qilingan «M ahsulot (ish, xizmat) ishlab chiqarish v au n i sotish 
bo‘yicha  mahsulot  (ish,  xizmat)  tannarxiga kiritiladigan  xarajatlar 
tarkibi  va moliyaviy  natijalarnmg  shakllanish  tartibi  to ‘g ‘risida»gi 
Nizoin  va Buxgalteriya hisobining milliy standartlari  ishlab chiqil- 
ishi  kabilar kiradi.
Bunday  huquqiy  va  m e’yoriy  hujjatlarning  yaratilishi  hamda 
ishlab  chiqilishi  respublikamizda  hisob  siyosatini  olib  borish  uc­
hun  asos b o ia d i.  Respublikamizda hisob  siyosatini  olib  borishdan 
asosiy  maqsad  - jahon  amaliyoti  va  bozor munosabatlari  talablari- 
ga mos keluvchi ham da xalqaro standartlar asosida buxgalteriya hi­
sobi  tizimining rivojlantirish konsepsiyasini  yaratishdir.
Yaratilgan  konsepsiya  davlatda  buxgalteriya  hisobi  tizimini 
qayta  qurish  uchun  asos  hisoblanadi.  Respublikamiz  iqtisodivo- 
tining hozirgi holatida ushbu konsepsiyani  yaratish quyidagi  ishlar 
bajarish  bilan  bevosita  bogiiqdir:
mulkchilik  shaklidan  qat’iy  nazar  iqtisodiyotimizda  faoliyat 
k o isatayotgan  x o ‘jalik  yurituvchi  subyektlarda  amaldagi  buxgal-
42

---

teriya hisobi  huquqiy  va m e’yoriy  hujjatlariga bir xil kuchda amal 
qilishini ta ’minlash;
amaldagi  huquqiy  va  m e’yoriy  hujjatlami  hududiy,  mahalliy 
sharoitlar,  an ’anaviy  va  tarixiy  tajriba  ham da  zamonaviy  usul  va 
xalqaro standartlar asosida sekin-asta takomillashtirib borish;
buxgalteriya hisobi xizmati  tannarxini  pasaytirish  bilan  uning 
m a’lumotlari  sifatini  yaxshilash  asosida ichki  va tashqi  foydalanu- 
vchilaming manfaatlarini  esdan  chiqarmagan holda hisob  ishlarini 
tashkil qilish;
mulkdor  yoki  korxona  rahbari  talablari  va  davlatda  umumqa- 
bul  qilingan  tartib-qoidalar  asosida  korxona  xususiyatlariga  mos 
keluvchi hisobning usul va uslubiyotini yaratish;
korxona hisob  siyosatini yuritish va undan kelib chiqqan holda 
usullarni  q o lla sh d a erkinlik berish;
m e’yoriy hujjatlami tayyorlash va ishlab chiqishda fanning riv- 
ojlanish  tarixi,  an’anaviy,  zamonaviy  xalqaro  usullari  ham da  us- 
lubiyotidan  foydalangan  holda  uning  mazmuni  hamda  m antig‘iga 
alohida e ’tibor berish;
buxgalteriya  hisobi  hamda  uning  turlariga  taalluqli  bo‘lgan 
xo‘jalik jarayonlarini yoritish va asoslashda nazariy, ilmiy asoslan- 
gan  so‘z  ham da  atamalardan  foydalanish,  y a ’ni  o ‘zboshimchalik 
bilan asossiz so ‘z hamda atamalami  q o ‘llashga chek q o ‘yish;
-   fan-texnika  yutuqlari,  xorijiy  tajribalar,  tarixiy,  milliy  va 
hududiy  urf-odatlar  asosida  mutaxassislami  tayyorlashga  alohida 
e ’tibor qaratish.
Keltirilgan  ishlarni  bajarish  bilan  buxgalteriya  hisobining 
uzoq  muddatga  m o‘ljallangan  konsepsiyasini  yaratish  hamda  bo- 
zor munosabatlari  sharoitida raqobatbardosh  tizim  sifatida faoliyat 
k o ‘rsatishi  uchun zamin  yaratiladi.
Buxgalteriya hisobi  fani  o ‘z predmetini  o ‘rganish  uchun albat- 
ta  qandaydir  usullardan  foydalanadi.  Buxgalteriya  hisobi  xo‘jalik 
yurituvchi  subyektlaming  x o ‘jalik  m ab lag lari,  ulaming  tashkil 
topish  manbalari  hamda  x o ‘jalik  jarayoni  natijasida  o ‘zgarishini
43

---

hujjatlarda,  yagona  pul  ko‘rinishida,  y a ’ni  baholash  yordamida, 
schyotlarda ikki  yoqlama yozuvdan  foydalanib  aks  ettiradi.  Hisob 
to ‘g‘ri  yurgizilayotganini  inventarizatsiya yordamida  aniqlab,  tek- 
shirilgan m a’lumotlar asosida esa kerakli kalkulatsiya olib boriladi, 
balans va hisobotning boshqa shakllari  tuziladi.
Buxgalteriya  hisobining  uslubi  buxgalteriya  hisobining  pred- 
meti  haqida  ishonchli  ko‘rsatkichlar  olishni  ta’minlaydi.  Bu 
k o lsatk ich lar ikki guruhga bo‘linadi:  korxona m ablaglarining haj- 
mi,  tarkibi, joylashishi  va  foydalanishi,  ikkinchisi  esa  m ab lag lar 
manbai  va  ulaming  maqsadli  m o ljalid ir.  K o‘rsatkichlar  gu­
ruhi  o ‘zaro  bog‘liqlikda  bo‘lib,  ulam ing  har  ikkisi  ham  korxona 
m ablag‘ini  aks  ettiradi.  Shuning  uchun  ham  k o lsatk ich lam in g  ik­
ki guruhi ham (pul k o ‘rinishida) o ‘zaro teng b o lish i lozim (balans- 
li  umumlashuv).
Balansda  umumlashuvga  ega  b o lis h   m aqsadida  schyotning 
quyidagi  usullari  qollaniladi:  xo‘jalik   m ablaglarini  baholash  va 
kalkulatsiya;  buxgalteriya  hisobi  schyotlarining  tizimi  va  xo'jalik 
jarayonlarini  schyotlarda  ikki  yoqlama  yozuv  usulida  aks  ettirish; 
hisob  registrlar m alum otlarini  umumlashtirish.  Buxgalteriya hiso­
bi  usulining elementlari  quyidagilardan  iborat:
Hujjatlashtmsh.
Inventarizatsiya.
Schyotlar tizimi.
Ikki  yoqlama yozuv.
Baholash va kalkulasiya.
Balans.
Hisobot.
Buxgalteriya  hisobi  usuli  elementlaridan  bin  baholash  bo‘lib, 
uning ahamiyati  butun xo'jalik  miqyosida ham  kattadir.
Baholash  -   xo'jalik  m ablaglari,  majburivatlar  va  x o ‘jalik j a ­
rayonlarini  pul  o lc h o v  birligida aks  ettirish  usulidir.
M a’lumki, 
korxona 
faoliyatida 
ishlatiladigan 
xo'jalik 
m ablaglari  va  ulam ing  tashkil  topish  manbalari  turli  xil  b o lib ,
44

---

ularning  o ‘lchov  birliklari,  shakl  va  tuzilishlari,  tashkil  topishlari 
har  xil  k o ‘rinishga  egadir.  Korxona  xo ‘jalik  faoliyatida ro ‘y  bera- 
digan  x o ‘jalik  jarayonlari  natijasida  m ablag‘  va  ularning  tashkil 
topish  manbalari  ham  miqdor,  ham  hajm  jihatdan  o ‘zgarishi  ham 
tabiiy  holdir.  Demak,  ular hisobini  yuritish  uchun  yagona  o ic h o v  
birligi
-   puldan foydalanmaslikning iloji  y o ‘q.  Korxona mulki  hiso­
bi  yuritilayotganda, ular baholanadi.
Kalkulatsiya  -   tannarxni  aniqlash  demakdir.  Ushbu  usuldan 
korxona  mulklaridan  b a ’zilari  hisobini  yuritishda  foydalaniladi. 
M asalan, ishlab chiqarilgan mahsulot, material tannarxini aniqlash. 
Shuningdek,  savdo  korxonalaridagi  muom ala  xarajatlari,  mod- 
dalari,  summalarini  tovarlar bo ‘yicha tegishli  ravishda taqsimlash- 
da ham  kalkulatsiyadan foydalaniladi.
Buxgalteriya  hisobining  ushbu  usuli  boshqa  usullar  bilan  uz- 
viy  bogiangan.  Umuman,  e ’tibor  berilsa,  buxgalteriya  hisobining 
hamma usuli ham o'zaro uzviy bog‘liqlikdadir. Kalkulatsiya usulini 
schyotlar tizimi bilan b og‘liqligi shundaki, kalkulatsiya qilinishi ta­
lab etilayotgan m ablag‘  bilan bog‘liq xarajatlar tegishli  schyotlarda 
aks ettiriladi.  Baholash bilan kalkulatsiyaning b o g ‘liqligi  shundaki, 
kalkulatsiya orqali  aniqlangan  tannarxlar baholash k o ‘rinishida hi- 
sobga olinadi.
Buxgalteriya  hisobi  usuli  elementlaridan  biri  hujjatlashtirish 
bo'lib,  uning  ahamiyati  x o ‘jalikni  yuritishda,  boshqaruvni  oqilo- 
na tashkil  etishda.  hisob yuritish  oldiga qo‘yilgan  vazifa hamda ta- 
lablarga javob berishda zaruriydir.
Korxonada  mavjud  bo'lgan  boyliklar  saqlanishini  ta ’minlash, 
ular  nazoratini  yaxshilash  maqsadida,  yuritilayotgan  hisob 
m a’lumotlari  nech o g lik haqiqiyligi, to ‘g ‘riligini  tekshirish  maqsa­
dida  inventarizatsiya  o ‘tkaziladi.  Korxonadagi  boyliklar  degan- 
da,  asosiy  vositalar,  nomoddiy  aktivlar,  ishlab  chiqarish  zahiralari, 
tayyor  mahsulot,  tovar,  pul  m ablaglari  va  boshqa  moliyaviy  ak­
tivlar  tushuniladi.  Korxonaning  moliyaviy  majburiyatlari  ham  in-
45

---

ventarizatsiya qilinib,  bunday  majburiyatlarga  kreditorlik qarzlari, 
bank kreditlari, olingan qarzlar misol  b o ia d i.
Korxonalarda yillik hisobot tuzilib, bundagi m a’lumotlar albat- 
ta,  haqiqiy  m aiu m o tlar asosida b o im o g ‘i  lozim.  Bu  shart  bajaril- 
ishi uchun ham korxonada in ventarizatsiya o ik a z ilm o g i  shaitdir.
Inventarizatsiya  -   korxona  m ablag‘ini  tekshirib,  ro ‘yxatga  ol- 
ish  va  olingan  m aium otlam i  hisob  m aiu m otlari  bilan  taqqoslash 
demakdir.
Buxgalteriya  hisobining  schyotlar  tizimi  va  ikki  yoqlama  yo- 
zuv, balans hamda  hisobot  kabi  usullari  keyingi  mavzularda to iiq  
o ‘rganiladi.
Sanab  o ‘tilgan  usullar  ichida  buxgalteriya  hisobining  o ‘ziga 
xosliklari b o iib , ular boshqa soha va fanlarda qoilanilm aydi  Ma- 
salan,  balans,  hujjatlashtirish,  inventarizatsiya,  baholash  va kalku- 
latsiya,  hisobot  kabi  usullar  boshqa  soha  ham da  fanlarda  ham 
q o ilan ish i mumkin.  Lekin, schyotlar tizimi  va ikki yoqlama yozuv 
boshqa  soha hamda  fanlarda qoilanilm aydi.  Shuning  uchun  schy­
otlar tizimi va ikki yoqlam a yozuv usullari faqat buxgalteriya hiso­
bining  o'ziga xos usullari  deb ataladi.
46

---