Is va mv zv n I 90 sih vA ra an vD xn a A


-chizma. Xo'jalik mablag'lari tarkibi tasnifi



Download 5,82 Mb.
Pdf ko'rish
bet18/113
Sana14.01.2022
Hajmi5,82 Mb.
#361868
1   ...   14   15   16   17   18   19   20   21   ...   113
Bog'liq
Buxgalteriya hisobi nazariyasi [@iqtisodchi kutubxonasi]

1.4.4-chizma. Xo'jalik mablag'lari tarkibi tasnifi.
1.  Ishlab chiqarishdagi:
a)  mehnat vositalari;
b)  mehnat buyumlar.
2.  Muomaladagi.
3.  Ombordan  chetlatilgan m ablag‘lar.
X o‘jalik m ablagiarini  korxona xo‘jalik faoliyatida qat- 
nashishi  xarakteriga k o ‘ra quyidagicha turkumlash mumkin:
1.  Asosiy m ablagiar:
a)  ishlab chiqarishdagi;
b)  noishlab chiqarishdagi.
2.  Aylanma  raablag‘lar:
a)  m e’yorlanadigan;
b)  m e’yorlanmaydigan.
3.  Oborotdan chetlatilgan m ablagiar.
M ehnat  vositalaridan  bir  necha  yillar  davom ida  foydalaniladi 
va  ular  ishlab  chiqarishda  qatnashib  o ‘z k o ‘rmishlarini  saqlab  qo- 
ladi.
Asosiy  vositalar  mehnat  vositalari  hisoblanib,  ular  1  yildan 
ko‘p xizmat  qiladi va  qiymati  eng kam  mehnat haqini  50  barobari- 
dan  yuqori  b o ia d i,  ularni  ijaraga berish  mumkin.  Asosiy  vositalar 
o ‘z  qiymatini,  ularga  har  oyda  hisoblanadigan  eskirish  summalari
31


(amortizatsiya  ajratmalari)  orqali  ishlab  chiqarilayotgan  mahsulot 
tannarxiga qo‘shib boriladi.
Asosiy  vositalarga  binolar,  imoratlar,  inshootlar,  transport 
vositalari,  kompyuterlar,  kassa apparati  va hokazolami  misol  qilib 
keltirish mumkin.
Bundan  tashqari,  korxonalarda  shunday  x o ‘jalik  m ablag‘lari 
mavjudki,  ulardan  ham  uzoq  vaqt  foydalanish  natijasida  korxo­
na  xo‘jalik   faoliyati  davomiyligi  va  rivoji  ta ’minlanadi.  Bunday 
x o ‘jalik m ablag‘i nomoddiy  aktivlardir.
Nomoddiy  aktivlarga  yer,  suv  va  boshqa  tabiiy  boyliklardan 
foydalanish  huquqi,  patent,  litsenziyalar,  kompyuter  dastur  mah- 
sulotlari,  savdo  belgisi  va  boshqalar misol  b o ‘ladi.  N omoddiy  ak- 
tivlar  tabiiy-moddiy  ko ‘rinishga  ega b o ‘lmaydi,  ammo  korxonaga 
daromad  kelishini  ta ’minlaydi  yoki  korxonalaming  biror bir faoli- 
yat bilan shug‘ullanishiga huquq beradi.  Ular qiymatga ega b o clib, 
asosiy  vositalar  kabi  o ‘z  qiymatlarini  mahsulot  tannarxiga  es- 
kirishini hisoblash orqali  qo‘shib boradilar.
Nomoddiy  aktivlarning  o ‘ziga  xos  xususiyatlari  quyidagilar- 
dan  iborat.
-   bu aktivlardan  foydalanish  muddati bir yildan yuqori;
-   korxonaning foyda olishiga m o ‘ljallangan;
-   b a’zi  bir  nomoddiy  aktivlardan  tashqari  (tovar  belgilari  va 
boshqalarga) bir m e’yorda amortizatsiya hisoblanadi.
Quyida  asosiy  vosita,  nomoddiy  aktivlardan  tashqari  x o ‘jalik 
m ablag'lari  hisoblanadigan korxonalaming boshqa asosiy mulklari 
ham  ko'rib chiqiladi.
Kapital  qo‘yilmalar -   korxonaning  qurilish-montaj  ishlari,  as- 
bob-uskunalar sotib olish, keltirish va boshqa kapital ishlar va xara- 
jatlari  demakdir.
Uzoq  muddatli  moliyaviy  qo‘yilm alar  (1  yildan  yuqori  mud- 
datga)  -   daromad  olish  maqsadidagi  sarflangan  xarajatlar.  M oli­
yaviy  q o ‘yilmalarga  quyidagilam i  misol  tariqasida keltirish  m um ­
kin:  boshqa korxonalarga  investitsiyalar,  berilgan  qarzlar va hoka- 
zo.
32


Aylanm a  m ablag‘lar  korxona  x o ‘jalik  faoliyati  tez  harakatla- 
nadi.  Aylanma  m ab laglarn in g   o ‘ziga  xos  xususiyatlari  quyidagi- 
lardan  iborat:
-   faqat bir ishlab chiqarish  siklida xizmat  qiladi;
-   o ‘zining tabiiy k o ‘rinishini  o ‘zgartiradi  (yoki  qayta ishlana- 
di,  yoki bir shakldan  ikkinchi  shaklga o la d i);
-   o ‘z  qiymatini  bir  ishlab  chiqarish  siklidavoq  tayyor m ahsu­
lot (xizmat, ish) qiym atiga o ‘tkazadi.
Aylanma  m ablaglarning  yuqoridagi  xususiyatlari  korxonalar 
oldiga m ahsulot ishlab chiqarish jarayonida doimo mehnat buyum- 
larining o ‘rnini to ld irish n i, ya'n i  sotib olishni vazifa qilib qo  yadi.
Aylanma  m ablaglarning  ba’zilari  mehnat  buyumlari  b o lib , 
ular ishlab chiqarishda qatnashadi.  Bunday mehnat buyumlari  kor­
xona x o ‘jalik faoliyatida m e’yorlashgan (rejalashtiriladigan) tarzda 
ishtirok etadi.
M e’yorlashadigan  aylanma  m ab lag larg a  quyidagilar  misol 
boladi:
Ishlab chiqarish zahiralari -  mehnat buyumlari (xomashyo, m a­
terial, y o q ilg l, idish va idish materiallari, ehtiyot qismlar, sotib olin­
gan yarim tayyor mahsulotlar)dan iborat  b o lib ,  ular ishlab chiqar­
ish yoki  xizmat ko ‘rsatish,  ish  bajarish uchun  m oljallangandir.
Tayyor mahsulot  -  korxonaning  barcha  ishlab  chiqarish  bosq- 
ichlaridan  o lg a n ,  davlat  standartiga,  texnik  shartlarga javob  bera- 
digan  hamda korxonaning nazorat  b o lim i tomonidan  tekshirib  qa- 
bul  qilingan  va korxonaning tayyor mahsulot omboriga qabul  qilib 
olingan  mahsulotlardir.  Korxonaning  tayyor  mahsuloti  x o ;jalik 
faoliyatida  doimo  oborotda  b o lib ,  ular  korxona  qaysi  mulkehilik 
shakliga asoslanganidan qat’iy nazar rejalashtiriladi.
Iqtisodiyotni  erkinlashtirish  sharoitida  korxonalam ing  tayyor 
mahsulotlarini  sifatlilik  darajasi, j ah on  standartiga t o l a  javob bera 
olishi, jahon bozori raqobatiga bardoshliligi nafaqat korxona, balki 
butun x o ‘jalikning rivojiga ta'sir etadi.
Qisqa muddatli  moliyaviy qo‘yilmalar bir yildan kam  muddat- 
ga boshqa korxonalarga qo'yilgan  investitsiya  (obligasiyalar,  aksi- 
yalar) va bir yildan kam  muddatga berilgan  qarzlardir.
33


Aylanm a  m ablag ia m in g   m e’yorlashmaydigan  turlari  ham 
mavjud b o iib ,  ular korxona  xo'jalik  faoliyatining  muomala  soha- 
sida ishtirok etadi.
Pul m ab lag iari -  kassadagi naqd pul, hisoblashish  schyotidagi 
pul  m ab lagiari, bank  schyotlaridagi  pul  m ab lag iari,  pul hujjatlari 
(pochta  markalari,  davlat  boji  markalari,  aviachiptalari,  dam  olish 
uylariga,  bolalar  oromgohlariga  sotib  olingan  y o ilan m alar  va ho- 
kazolar) hamda y o id a g i pul  m ablagiaridir.
Kassadagi naqd pul  -  korxona x o ‘jalik faoliyatida ishlatish uc­
hun  m oijallangan  naqd  pullardir.  Kassadagi  naqd  pullar  m e’yori, 
shu korxonaga xizmat qiluvchi bank tomonidan belgilanadi.  Ushbu 
belgilangan  m e’yor  orqali  korxonalarda  ortiqcha naqd  pullar turib 
qolishining oldi olinadi.
Hisoblashish schyotidagi pul m ablagiari. Korxonalar o ‘z faoli- 
yatlari  davomida  turli  korxonalar,  muassasalar,  tashkilotlar  bilan 
m uom alada va hisoblashishda b o iib , bunday vaqtlarda bank orqali 
hisoblashish  amalga oshiriladi.
Valyutadagi  pul  m ablagiari.  Korxonalar  faoliyati  davomida 
m illiy  valyutamizdan  tashqari  valyuta  m ablagiaridan  ham  foy- 
dalanadilar.  M amlakatimiz  mustaqillikga  erishganidan  so‘ng  kor- 
xonalami  valyuta m ab lag iari  bilan hisoblashishlari kengaymoqda. 
Korxonalarda pul m ablagiarining hisobi 0 ‘zbekiston Respublikasi 
M arkaziy  Banki  ishlab  chiqqan  k o ‘rsatma  va  nizomlarga  asosan 
olib  boriladi.  Debitorlik  qarzlari  korxonaga  berilishi  va  to ian ish i 
kerak b o ig a n  m ab lag ia r miqdoridir. Korxonaning debitorlik qarz- 
lariga quyidagilar misol  b o ia d i.
-   hisobdorlik  summalari  (korxonani  xodimlariga  xizmat  sa­
fari  uchun  bergan,  x o ‘jalik  faoliyati  ehtiyojlariga  kerakli  b o ig a n  
m a b lag ia r  (tovar,  material,  kanselyariya  buyumlari  va  hokazolar) 
ni  olib kelish uchun  berilgan pul  m ablagiari);
-   yetkazilgan zarar yuzasidan hisoblashish  summalari (xodim- 
larning  korxonaga  yetkazgan  zararlari  yuzasidan  to ia s h i  kerak 
b o ig a n   qarzlari);
34


-   turli  debitorlik  summalari  (sotilgan asosiy vositalar, nom od­
diy  aktivlar,  qimmatbaho  qog‘ozlar  yuzasidan  korxonaga tushishi 
kerak bo ‘lgan  qarz summalari va hokazolar).
Hozirgi  vaqtda  hukumat  tomonidan  korxonalar  o ‘rtasida  turli 
debitorlik  va  kreditorlik  qarzlarini  kamaytirish,  tugatish  borasida 
chora-tadbirlar belgilanib,  am aliyotga tatbiq etilmoqda.
Shunday  xo‘jalik  m ablag‘lari  mavjudki,  ular  korxona  xo'jalik 
faoliyati  oborotidan chetlatilgan b o ‘ladi.
Foydadan hisoblangan va to ia n g a n  soliqlar -  korxona xo ja lik  
faoliyati natijasidaolgan foydasidan ishlab chiqilgan k o ‘rsatmalarga 
asosan,  soliq  summalarini  to ‘laydi.  Shu  maqsadda  hisoblangan  va 
to ia n g an   soliq  summalari  korxonalam ing  oborotdan  chetlatilgan 
m ab laglari hisoblanadi.
Ishlab  chiqarish  xarajatlan  -   korxonaning  ishlab  chiqarish  b i­
lan b o g liq  b o lg a n  m ablaglaridir.
Davr xarajatlari  -   korxonani  boshqarish,  tashkil  etish  va  mali- 
sulotni  sotish  bilan bog‘liq b o lg a n   moddiy ham da mehnat saiflari.
M uomala  xarajatlari  -   savdo  korxonalarining  faoliyati  bilan 
b o g liq   xarajatlar b o ‘lib,  ular ham  savdo korxonasining  oborotdan 
chetlatilgan  m ab lag la ri  hisoblanadi.  Masalan,  reklama,  transport, 
elektr energiya to'lovi, mehnat  haqi  xarajatlan  va hokazo.
Tugallanmagan ishlab chiqarish -  korxona barcha ishlab chiqa­
rish bosqichlaridan to ‘liq o4m agan, tegishli texnik va boshqa sinov- 
lardan o ‘tmagan,  yig‘ilmagan mahsulotlar bilan  b o g iiq   xarajatlar.
Yordamchi ishlab chiqarish xarajatlari -k o rx o n ad a tashkil  etil- 
gan yordamchi  ishlab  chiqarish  bilan  b o g iiq  xarajatlar.
Zarar -  korxona xo‘jalik faoliyati  natijasida olingan molivaviy 
natija b o iib , u  asosiy  vositalarni,  nomoddiy  aktivlami,  qimmatba­
ho  qog‘ozlami,  tovarlami,  tayyor  mahsulotni  (ish,  xizmat)  sotish 
natijasida vujudga  kelishi  mumkin.  Bu  xarajatlar  1995-  yilning  1- 
yanvardan amaliyotga joriy qilingan  «Mahsulot (ish, xizmat) ishlab 
chiqarish  va  uni  sotish  bo ‘yicha mahsulot  (ish,  xizmat)  tannarxiga 
kiritiladigan  xarajatlar  tarkibi  va  moliyaviy  natijalarning  shaklla- 
nish tartibi to ‘g ‘risida»gi  nizomga asosan  guruhlanadi.
35


Buxgalteriya  hisobi  obyektining  “X o ‘jalik  m ablaglarining 
tashkil  topish m anbalari” guruhi  quyidagi  ikki turga bolinadi: 
Korxona m ablaglarining manbasi.
Chetdan  jalb  etilgan  m ablag‘lam ing  manbasi  yoki  majburi- 
yatlar.  X o‘jalik  m ablaglarining  tashkil  topish  manbalari  guruhi- 
dagi  hisob  obektlari  tarkibini  quyidagi  chizmada  k o ‘rish  mumkin 
(1.4.5-chizma).
M a b la g ‘la r m a n b a i  (p a ss iv la ri)
m a n b a i

Download 5,82 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   14   15   16   17   18   19   20   21   ...   113




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish