Is va mv zv n I 90 sih vA ra an vD xn a A

Xususiy  kapital
1 .
Kamayishi
Ж
xarajat
33=
K a p ita l  c h iq im i
1.4.2-chizma. Xususiy kapital miqdori o'zgarishi bilan
 
bog'liq jarayonlar”
M ab lag lar aylanishidagi  asosiy  bosqich  bu  moddiy  boyliklar- 
ni  yaratish jarayoni  sodir bo‘ladigan  ishlab  chiqarish  bosqichidir. 
Bu yerda ishlab chiqarilgan buyumlar  nafaqat  tashqi  k o ‘rinishi va 
xususiyati bilan, balki qiymatining hajmi bilan farq qiladigan yangi
11  B .N id iz.  H,  .Ajidcrson,  D.  K old u yell  “P rinciblcs  o f  A cco u n tin g ” .  М .Ф инансы   и  эко­
номика.  2 0 0 4   г.
26

---

mahsulot  tayyorlanadi.  Yangidan  tayyorlangan  mahsulot,  sarflan- 
gan ishlab chiqarish  vositalarining  xodim lar mehnati  bilan  yaratil- 
gan  zaruriy  va  qo‘shimcha mahsulotdan  tashkil  topgan  yangi  qiy- 
matlardan iborat b o la d i.
Ishlab  chiqarish  jarayonim  buxgalteriya  hisobida  aks  ettirish, 
birinchidan,  unga  qilingan  xarajatlar -   sarflangan  m ab lag lar,  ish- 
chi  kuchi  va  ikkinchidan,  ishlab  chiqarilgan  mahsulotlar  -   tayyor 
buyumlarda  qayd  etiladi.  Ishlab  chiqarish  xarajatlari  pul  shaklida 
hisobga  olinadi.  Bu  ishlab  chiqarish  xarajatlarini  yagona  o lc h o v  
birligida  ifodalash,  tayyor  mahsulotning  ishlab  chiqarish  tan- 
narxi  haqida  y ig ‘m a  k o ‘rsatkichni  olish  uchun  zarur.  Pul  shakli 
bilan  birgalikda,  moddiy  xarajat  sarflari  buxgalteriya  hisobida  te- 
gishli  tartibda natura va mehnat  o ich o v lard a ham  k o ‘rsatiladi.  Bu 
o ‘lchovlar  pulda  baholash  uchun  asos  hisoblanib,  ulardan  xara­
jatlar  hajmini  boshqarish  uchun  foydalaniladi.  Buxgalteriya  hiso­
bi  mehnat  vositalari  va  ishchi  kuchi  sarfini  aks  ettira  turib,  ishlab 
chiqarish jarayonining boshqa tomonini  anglatadigan  ishlab  chiqa­
rish iste’molini  ham  o ‘z ichiga oladi.
K o‘pgina  korxonalarda  ishlab  chiqarish  vositalari  birdaniga 
tayyor mahsulotga  aylanmaydi.  Chunki,  ularga  melinatning  ta’siri 
yangitdan  yaratilgan  mehnat  mahsuli  sifatida,  m a’lum  vaqtni  tal- 
ab qiladi.  Shu vaqtning o ‘tishi  davomida ular tugallanmagan ishlab 
chiqarish shaklida b o ‘lib turadi.
Ishlab chiqarish jarayoni da yaratilgan milliy daromadni taqsim- 
lash  jarayoni  vujudga  keladi.  Taqsimlash  paytida  zaruriy  m ah­
sulotning  puldagi  ifodasi,  korxona  va  davlatning  markazlashtiril- 
gan  sof daromadining  summasi  hisoblab  chiqiladi.  Bunda  korxo- 
naning foydasi  buxgalteriya  hisobida  keyinroq,  y a ’ni  sotish tuga- 
gandan  so‘nggina  aniqlanadi  va  qayd  qilinadi.  Korxonalam ing 
m ablaglari  boshqa-boshqa bosqichlarda, y a ’ni  operatsiya jarayon- 
ida sodir b o la d i.  Bu -  korxona ta ’minoti  va tayyor buyumlami  so­
tish bosqichlaridir.
Ta’minot  doirasida  korxona  pul  m a b lag la ri  hisobiga  o ‘ziga 
zarur b o lg a n  moddiy boyliklarni  sotib oladi.  Sotish bosqichida ish­
lab  chiqarish jarayonida  yaratilgan  mahsulotning  iste’molchilarga
27

---

sotish  sodir  bo‘ladi.  Bu  bosqichning  yakunida  korxona  zahiralari 
yana pul  shakliga kiradi.
Korxonaning  ta ’minoti  va  sotish  jarayonlarini  aks  ettirishda 
buxgalteriya hisobi  quyidagilam i qayd qilishi  zarur. jarayonlar bi­
lan  b o g iiq   bo ‘lgan  xarajatlar,  y a’ni  ishlab  chiqarish  vositalarini 
xarid qilish va mahsulot sotilishiga qilingan xarajatlar; ta ’minot ja- 
rayonida  xarid  qilinadigan  buyumlar;  sotish  uchun  m o ‘ljallangan 
va sotish jarayonida joylashgan ishlab chiqarish mahsulotlari ham ­
da  sotilgan  buyumlar  uchun  korxonalar  tomonidan  olinadigan  pul 
m ablag‘lari va hokazo.
Sotish jarayonining  yakunlanishi  moddiy  ishlab  chiqarish  so- 
hasida yaratilgan sof daromadni taqsimlash imkonini beradi.
Tovar  ishlab  chiqarish  sharoitida  korxona  mablagMarining 
aylanish  davri  uning  boshqa  korxonalar,  tashkilotlar  va  muassa- 
salar  bilan  xo ‘jalik  aloqalarini  yuzaga  keltiradi.  Bunday  aloqalar 
korxonada  mol  yetkazib  beruvchilar  va  xaridorlar  bilan  ta ’minot 
ham da  mahsulot  sotishni  amalga  oshirishda,  bosh  kompaniya  b i­
lan  unga  u  yoki  bu  m a b lag iam i  topshirish  yoki  olib  qo‘yish  pay- 
tida,  bank  muassasalari  bilan  ulardan  ssudalar  olishda,  byudjetdan 
tashqari tashkilotlar bilan ijtimoiy ehtiyojlarga doir hisob- kitoblar- 
da yuzaga keladi.  X o‘jalik aloqalari buxgalteriya hisobida korxona 
m ablag‘larini  aylanish  davrining  tegishli  bosqichlari  aks  ettirilay- 
otgan  paytdan  qamrab  olinadi.  Ishlab  chiqarish  vositalari  va  ish- 
chi kuchini ishlab chiqarish maqsadlari uchun  qilingan iste’moldan 
tashqari,  korxonada  noishlab  chiqarish  iste’mollari  ham  sodir 
b o ‘ladi.
Noishlab 
chiqarish 
iste’moliga 
korxona 
tasarrufidagi 
m ablagiaridan  foydalanish  kiradi.  U lam ing  tarkibiga  uy-joy, 
maishiy xizmatlar, sog‘liqni saqlash va boshqa shu kabi mablag'lari 
kiradi.  Bu  m ablag‘lam ing  holati  va  ulardan  foydalanish  ham  bux­
galteriya hisobida hisobga olinadi.
Korxona m ablag‘larining aylanish davri  shundan iboratki,  ular
-  ishlab chiqarishga, ishlab chiqarish  -  tovarlarga, tovarlar esa 
yana  pul  shakliga aylanadi.  Demak,  m ablagiarning  aylanish  davri

---

faqat  uning  har  xil  bosqichlari  ketma-ket,  uzluksiz kelib tursagina 
sodir bo‘lishi mumkin.
M ablaglarnin g   aylanish  davrini  to ‘g ‘ri  tashkil  qilish,  ularni 
har bir bosqichi  b o lg a n   muddatlarda b o lish in i  talab  qiladi.  Korx- 
onalarda vujudga  keladigan jarayonlar,  odatda,  har  doim  uzluksiz 
sodir  b o ‘ladi.  Shuning  uchun  ham,  korxonalar  har  bir  bosqichda, 
y a’ni uch shakldagi -  pul, ishlab chiqarish va moddiy m ablaglariga 
ega b o ‘lishi  kerak.  Shu bilan birga bu m ablag‘lam ing miqdori  kor­
xona faoliyatining hajm iga to ‘g ‘ri kelishi  va har bir bosqichda ish- 
ni  ta’minlashi kerak.
Barcha jarayonlar -  ta ’minot, ishlab chiqarish va sotish alohida 
xo‘jalik operatsiyalaridan iborat b o la d i.  Ishlab chiqarishda mehnat 
buyumlarini  mahsulot  tayyorlashga  sarflash,  korxona  xodimlar- 
iga  bajargan  ishlari  uchun  ish  haqi  hisoblash,  mehnat  vositalari- 
dan m ahsulot ishlab chiqarishda foydalanganlik uchun amortizatsi- 
ya  ajratmalarini  hisoblash  va  hokazolarni  qayta-qayta  qiymatda 
amalga  oshiradi.  Har  bir  operatsiyaning  asosiy  mazmuni  korxona 
m ablaglarining  harakati,  ularning  shakllari  o ‘zgarishidan  ibo­
rat.  Masalan,  materiallam i  xarid  qilishda  korxona pul  m ab lag lari 
o 'm iga  o ‘zlariga kerak b o lg a n   mehnat  buyumlarini  oladi  va  ular- 
ni  sarflashda  mehnat  buyumlarni  ishlab  chiqarish jarayoni  yuzaga 
kelib, tayyor mahsulot olinadi.