Is va mv zv n I 90 sih vA ra an vD xn a a o

2.3. Buxgalteriya hisobining axborotlaridan
foydalanuvchilar
M amlakatimizning bozor iqtisodiyotiga o ‘tishi munosabati bi­
lan unga xos b o ig a n yangi iqtisodiy tushunchalar, mulkchilikning 
yangi turlari va ilgari bizga tanish bo im agan yangi iqtisodiy hodi- 
salar hayotimizga kirib keldi. M asalan, bozor iqtisodiyoti sharoiti- 
dagi mulkchilikning yangi turlari b o ig a n xususiy, oilaviy, jam oa, 
aksiyadorlik, shirkat va boshqa shu kabi m ulk shakliga ega sub­
yektlarning yuzaga kelishi, xo‘jalikni yuritishdagi har xil tavakkal- 
chiliklar paydo b o id i. Jumladan, buxgalteriya hisobida qimmat- 
baho qog‘ozlarga invastinsiyalar qilish, o‘z aksiyalarini chiqarish 
va sotish, valyuta, ko‘chmas m ulklarga doir muomalalar, dividend- 
lar hisoblash hamda to iash kabi rejali iqtisodiyotga xos boim agan 
yangi turdagi xo‘ja!ik jarayonlari yuzaga keldi.
M ulkchilik shaklidan qat’iy nazar har qanday x o ‘jalik y u ri­
tuvchi subyektlar mulklari samaradorligini oshirish, saqlanishini 
ta’minlanishi va moliyaviy holati to ‘g‘risidagi haqqoniy axborot- 
lami olish uchun buxgalteriya hisobini yo‘ritishlari shart. X o‘jalik 
yurituvchi subyektlar faoliyati natijalari to'g 'n sid agi buxgalteriya 
hisobining axborotlari eng haqqoniy hisoblanadi. Buxgalteriya h i­
sobi va uning m aium otlaridan juda keng m iqyosda foydalaniladi. 
Bu axborotlardan foydalanuvchilami uch guruhga bo iish mumkin:
1) mulkdorlar, boshqaruvchilar;
2) moliyaviy x o ‘jalik faoliyatdan to'gridan-to’gri manfaatdor 
tashqi foydalanuvchilar;
56

---

3) 
moliyaviy x o ‘jalik faoliyatdan to‘g ‘ridan-to‘g ‘ri moliyaviy 
qiziqishda bolm ag an tashqi foydalanuvchilar.
X o‘jalik yurituvchi subyektning mulkdorlari, boshqaruvchi- 
lari faoliyatini boshqarish va uning oldida turgan maqsadlariga 
erishish uchun to ‘liq javob beradigan shaxslar hisoblanadi. Bo- 
zorda raqobatning kuchayib borishi erkin iqtisodiyotga xos xu- 
susiyat ekanligi sababli kompaniyaning muvaffaqiyati va raqo- 
batbordoshligi m a’muriyatdan barcha kuch va imkoniyatlami ik- 
kita eng muhim maqsad, y a’ni foydalilik (rentabellik) ham da ba­
lans likvidligim ta ’minlashga qaratilishini talab qiladi. Ushbu vazi- 
fani ta’minlovchilar-mulkdorlar, ijro apparati xodimlari, yuqori 
boshqaruv organlari, menedjerlar va boshqa maxsus bo‘linmalar 
hisoblanadi.
Ijro apparati xodimlari va yuqori boshqaruv organlarini - 
rentabellik hamda Jikvidlilik darajasi, menedjerlami-foyda, pul 
mablag‘larini yetarliligi, tannarx va ayrim mahsulotlar rentabel- 
ligi kabi axborotlar qiziqtiradi. Axborotlardan foydalanuvchilar - 
ga ularni taqdim etish tartiblarini belgilashda uning maxfiyligini 
ta’minlash uchun m a’lum qoidalarga rioya etish zarur. A xborot­
lardan foydalanish tartiblarini belgilashda inobatga olinishi zarur 
bo'lgan qoidalarni belgilashda:
axborotlaming xodim funksional vazifasiga mosligi; 
axborotlardan foydalanishning samaradorligi; 
axborotlar qiymati;
axborotlar maxiiyligi va xavfsizligini ta ’minlanish choralari 
kabilami inobalgaolish zarur hisoblanadi. Ushbu toifadagi axborot­
lardan foydalanuvchilarga o'z vaqtida haqqoniy axborotlami yetka- 
zib berish hamda ularnining maxfiyligi va xavfsizligi ta ’minlanishi 
faoliyat natijalari samaradorligini oshirishga xizmat qiladi.
Moliyaviy xo'jalik faoliyatdan to‘g'ridan-to‘g ‘ri manfaat- 
dor tashqi foydalamivchilar-mvestorlar, investisiya qilishni re- 
jalashtiruvchilar, banklar, xom-ashyo, asbob-uskunalar yetkazib 
beruvchilar va boshqa doimiy inijozlar hisoblanadi.
57

---

Ushbu toifadagi axborotlardan foydalanuvchilar buxgalteri­
ya hisobi va moliyaviy hisobotlar m a’lumotlari asosida korxona 
to io v qobiliyati, investisiya imkoniyati va likvidlilik kabi o ‘zlarini 
qiziqtiruvchi axborotlarga ega bo ladi. X o‘jalik yurituvchi subyekt- 
ning m oliya hisobotlarini tahlil qilib, kompaniyaning
«Kelgusidagi moliyaviy istiqbollari qanday, unga m ablag‘ 
q o ‘yishga arziydimi yoki y o ‘qmi?» kabi savollarga javob topish va 
moliyaviy natijani oshirishning ichki imkoniyatlarini aniqlaydilar.
M oliyaviy faoliyatdan bilvosita manfaatdor bo‘lgan foydalanu­
vchilar turli xil davlat soliq xizmati organlari, statistaka idoralari, 
auditorlik tashkilotlari, davlat mulkini boshqaruvchi organlar, fond, 
tovar xom-ashyo birjalari va kasaba uyushmalari kabilar hisobla­
nadi. Ushbu toifadagi axborotlardan foydalanuvchilar qonun huj- 
jatlari bilan zimmalariga yuklatilgan vazifalar ijrosini ta ’minlash, 
hududni rivojlantirish istiqbollarini belgilash, ishchi va xizmatchi- 
lar manfaatlarini himoya qilish kabi m aqsadlarda buxgalteriya hi­
sobi va moliyaviy hisobotlar m a’lumotlari dan foydalanadilar.
Ushbu keyingi ikki toifadagi axborotlardan tashqi foydalanuv- 
chilam i asosan quyidagi k o ‘rsatkichlar qiziqtiradi: 
aktivlari va passivlarining tarkibi: 
balans likvidligi:
o‘z va jalb qilingan kapitalning hissasi'. 
aktivlarning aylanish tezligi: 
sof foyda:
barcha aktivlar, sotish hajmi va xarajatlar rentabelligi; to'langan 
dividendlarning hissasi va miqdori.
Buxgalteriya hisobining milliy va xalqaro standartlarida bux­
galteriya hisobi va hisobotning m a ’lumotlari undan foydalanuv- 
chilam ing talablariga moslangan va tushunarli bo‘lishi, agar ular 
m a’lumotlami tushuna olmasa buxgalteriya xodimlari og ‘zaki yoki 
xat bilan tushuntirib berishlari lozimligi belgilab qo‘yilgan.
58

---