Irta asrlar davri arxitekturasi

O’RTA ASRLAR DAVRI ARXITEKTURASI.

Er yuzida feodalizm formatsiyasining paydo bilishidan tortib, uning rivojlanishi va nishoyat, uning inqirozidan keyngi formatsiyaga irnini bishatib bergungacha bilgan davrdagi arxitekturani, odatda, irta asrlar arxitekturasi deyiladi.

Bu arxitektura turli mamlakatlarda turli vaqtda boshlangan va davom etgan. Jumladan, Evropada u Buyuk Konstantin podsholik qilgan davrdan (IV asr) boshlanadi. Uning dastlabki inqirozi esa XIII-XIV asrlardagi Italiyada shashar-davlatlarning vujudga kelishi bilan tezlashdi.

Evropadagi ayrim mamlakatlarda feodalizm VII-VIII asrlar va undan kech sham boshlanib, XVII asrning singigacha davom etgan (masalan Vizantiya, qadimgi Rus). Aksincha, sharq mamlakatlarda (Hitoy, Hindistonda) irta asrchilik bir muncha erta boshlangan. Lekin uning inqirozi chizilib ketib, XIX asrgacha va undan keyinroq sham davom etgan. Irta asrlar insoniyat kamolotining mushim davrini ifodalaydi.

Bu davr keyingi jahon halqlari iqtisodiy va milliy madaniyatining rivojlanishida mushim bosqich bildi. Uning taraqqiyotini tezlashtirishda izining kuchli hissasini qishdi. Irta asr arxitekturasi iz harakteri jishatidan ommaviy arxitektura bilib, uning yaratuvchisi esa halqdir. Gap shundaki, irta asrlarda arxitektura keng halq ommasiga qaratilgan.

Quldorlik davrida jamiyatning ma’naviy fuqorolik huquqlaridan mahrum bilgan qul irta asrlarda huquqsiz hijaynga qaram bilib qolgani holda jamiyat a’zosi deb tan olindi. Quldorlik tuzumining inqirozga yuz tuta boshlagan davrida paydo bilgan tenglik tushunchasi bu davrga kelib, yanada barralla jarangladi.

Natijada irta asr dehqonlari yagona jamoa, shasharlarda esa shashar kommunasi atrofida birlashib, feodallarga qarshi chiqa boshladilar. Feodalizmning paydo bilishi u bilan bog’liq bilgan mashalliy ishlab chiqarish kuchlarining yuzaga kelishini, yirik shashar va qishloqlardan uzoqdagi joylarga sham madaniyat yutuqlarining kirib kelishi ta’minlandi.

Mamlakatning keng omma orasiga sing’ish davri boshlandi. Omma sham shu madaniyatni yaratuvchi kuchiga aylandi. SHu davrdan boshlab, milliy, iziga hos arxitektura shakllana bordi. Ikkinchi tomondan, irta asrlarda din feodallar ustidan shukumron va shu bilan birga, ularning himoyachisi bilib qoldi.

Ommani shukumron sinfga tobe qiluvchi qurolga aylandi. SHu maqsadda din tarqibotchilari arxitektura imkoniyatlaridan iz faoliyatlarida foydalanadilar va davrning asosiy buyurtmachisiga aylanib, uning iziga hos tomonini belgilashda mushim rol’ iynadilar.

Buni hristian dini tarqalgan erlarda cherkovlar, islom dini mamlakatlarida masjidlar, buddizm mavjud bilgan joylarda budda va uning shayoti bilan bog’liq ziyoratgoshlar, ibodathonalar paydo bilishi, uning konstruktiv tizilishi, harakteri, badiiy bezatilishida kirish mumkin. Irta asrlarda me’morchilik etakchi irinni egallaydi.

Bizgacha irta asrlar me’morlik san’atining juda kip nodir yodgorliklari saqlanib qolgan. Bu yodgorliklar, ayniqsa, monumental me’morlik san’ati irta asrlar ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy shayotini irganishda mushim irinni egallaydi.

Ular davrning diniy, falsafiy kurashlarini aks ettiribgina qolmay, inson aql-zakovatining qudratini ulug’laydi.

Bu davrda qurilgan Evropadagi ibodathonalar, musilmon sharqidagi hashamatli masjidlar, buddizm yodgorliklari irta asr tafakkurining mashsuli, insoniyat tarihining haykali sifatida hanuzgacha kishilar qalbini tilqinlantiradi. Buyuk inson aql-zakovati qudratiga ta’zim etishga da’vat etadi.

Savollar

1. 
   Irta asrlar arxitekturasi bilan qadimgi dunyo arxitekkturasi irtasida qanday munosabat bilgan?
   
2. 
   Irta asrlar me’morligida qanday binolar arxitekturasi etakchilik qilgan?
   
3. 
   Irta asrlar me’morligining ramziyligiga nimalarda kirinadi?
   
4. 
   Irta asrlar arxitekturasida qirg’on arxitekturasining irni qanday bilgan?