|
Mendel irsiyat qonunlarining sitologik asoslari
Mendel vafotidan keyin XX asrda irsiy omil, gen tushun-chasi bilan almashdi. Bir juft muqobil belgini, ya'ni sariq va yashil rangni ifoda qiluvchi genlar A va a bilan ifoda qilindi. Genlar xromosomalarda joylashgan, modomiki shunday ekan biz chatishtirishda qatnashgan urug'chi o'simhgining genini A, changchi o'simlik genini a bilan ifoda etsak va ular urug'chi gomologik xromosomalari \A\A va chancgchi \a\a gomologik xromosomalarda joylashgan bo'ladi, uzunligi va changchi o'simlMarning chatishishidan olingan natijani sitologik jihatdan tubandagicha izohlash mumkin.
6-rasm. No'xat o'simligida gul rangining irsiylanishi.
Belgilarning birikkan holda irsiylanishi
Amerika olimi Tomas Morgan o'z shogirdlari bilan birga-likda 1912—1926-yillar mobaynida kichik meva pashshasi dro-zofila melanogasteming muqobil belgilari bilan farq qiluvchi shakllarini chatishtirish va duragaylarda ota-ona belgilarini irsiylanishini o'rganish bo'yicha tadqiqot ishlarini olib bordi. Tajribalarning birida tanasi kulrang, qanoti uzun drozofila bilan tanasi qora, qanoti qisqa drozofilani chatishtirib birinchi avlod olindi. Unda ota-ona drozofilalarning tanasi kulrang, qano-tining uzun bo'lishi dominant belgi ekanligi aniqlandi. Duragaylarning birinchi avlodining erkagi ota-onaning retsessiv belgilarini o'zida mujassamlashtirgan qora tanaU, qisqa qanotli urg'ochi drozofila bilan qayta chatishtirilganda oUngan avlodining 50%ini tanasi kulrang, qanoti uzun, 50% ini tanasi qora, qanoti qisqa ekanligi, ya'ni dastlabki ota-onasiga o'xshash dro-zofilalar rivojlanishi ma'lum bo'ldi (8-rasm).
OUngan natijalarni xulosalab, T. Morgan belgilarning birikkan holda irsiylanishi qonunini yaratdi. Mazkur qonunga binoan agar ikki xil belgining genlari bir xromosomada joylashgan bo'lsa, bunday juft genlar belgilari avlodga birikkan holda o'tish
aniqlanadi. Hujayraning meyoz bo'linishida gomologik xromo-somalarning chalkashuvi - krossingoveri ro'y beradi va allel genlaming xromosomalardagi o'rin almashishi kuzatiladi. Natijada ota-onaning ayrim belgilarining o'zida mujassam-lashtirgan individlar hosil bo'ladi. Shunga qaramay krossingover hodisasi belgilarning birikkan holda irsiylanishi qonuniga putur yetkazmaydi. Chunki F2 duragaylar orasida ota-ona drozofi-lalarga o'xshash belgilari ko'p, krossingoverga uchragani esa ozchilikni 17%ni tashkil etadi (9-rasm).
Irsiyatning xromosoma nazariyasi. T.Morgan belgilarning birikkan holda irsiylanish qonuni bilan bir qatorda irsiyatning xromosoma nazariyasini ham yaratdi. Uning mazmuni quyidagicha:
Irsiyatning moddiy birligi bo'lmish genlar xromosomalar-da muayyan tartibda turg'un holatda joylashgan.
Har bir xromosoma genlaming alohida birikish guruhi- ni tashkil etadi. Hujayradagi genlaming birikish guruhi gaploid (n) holatdagi xromosomalar soniga teng.
Har bir xromosomada joylashgan genlar odatda avloddan avlodga birikkan holda beriladi.
Birikkan holatdagi genlar gomologik xromosomalarning chalkashuvi tufayli ayrim holatlarda bir-biridan ajralgan holda irsiylanishi mumkin. Bu hodisa krossingover deyiladi.
3. Allel bo'lmagan genlar bor o'simliklarning o'zaro chatishtirishdan,F2 da 1:4:6:4:1 nisbatda xilma-xillik oUndi. Bu allel bo'lmagan genlaming o'zaro ta'sirini qaysi tipiga xos.
Mazkur tajribalar orqali birinchidan havorang, sariq, oq path to'tilaming genotipi, ikkinchidan havorang, oq, sariq, oq patli to'tilarni chatishtirganda pathing havorang va sariq rang belgisi dominant, oq rang belgisi retsessiv ekanligi, uchinchi-
aaBB
10-rasm. To'tilarda komplementar holda irsiylanish. Abb - havorang; aaB - sariq; A-B — yashil; aabb - oq.
dan dominant belgili to'tilar retsessiv belgili to'tilar bilan chatishtirilganda ikkinchi avlod duragaylar 3:1
nisbatda xilma-xillik berishi aniqlandi. Dominant belgili ikki xil havorang va sariq path to'tilarni chatishtirish va
Fi F2 duragaylarni tahlil qi-lish yo'h bilan yashil path to'tilarni olish mumkinligi Pennet kataklaridagi fenotipik,
genotipik sinflarni tahlil qilganda ko'zga yaqqol tashlanadi.
fen havorang sariq
P gen AAbb aaBB
gam Ab aB
Fi fen yashil yashil
gen AaBb x AaBb
F2
>^
|
AB
|
Ab
|
aB
|
ab
|
AB
|
Yashil AABB
|
Yashil AABb
|
Yashil AaBB
|
Yashil AaBb
|
Ab
|
Yashil AABb
|
Havorang AAbb
|
Yashil AaBb
|
Havorang Aabb
|
aB
|
Yashil AaBB
|
Yashil AaBb
|
Sariq aaBB
|
Sariq aaBb
|
ab
|
Yashil AaBb
|
Havorang Aabb
|
Sariq aaBb
|
Oq aabb
|
Komplementar irsiylanishning eng xarakterli tomoni bu — har xil genotipli ikki organizmlarning chatishtirishdan olingan birinchi avlodda ota-onaga o'xshamagan yangi belgini rivojla-nishidir.
Komplementar irsiylanishning ikkinchi avlodida hamma vaqt to'rt xil fenotipik sinf rivojlanmaydi. Ayrim holatlarda uchta yoki ikkita fenotipik sinf ham rivojlanadi. Keyingi holat-lar fenotipi o'xshash genotipi turlicha bo'lgan organizmlarni chatishtirishda kuzatiladi. Masalan hidli no'xatning genotipi har xil, lekin gultoji barglari oq navlarini chatishtirishdan olingan birinchi avlodda guli qizil rang, ular o'zaro chatishtirilganda
hosil bo'lgan F2 o'simliklarning 9/16 qizil, 7/16 oq rangli bo'ladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
