Irrigatsiya va melioratsiya

 
 
 
 
 
 

---

206 
X. Bob. Zax qochirish tarmoqlarini loyixalash loyixalash. 
10.1. Suv o’tkazuvchi zovur tarmoqlari.
Zax qochirish tizimlari ortiqcha yer usti va tuproq sizot suvlarini 
boshqaruvchi zovurdan qabul qilib kollektorga yetkazish berish uchun xizmat 
qiladi. 
Zax qochirish tizimlari tarkibiga suv yig’uvchi zovurlardan tortib to suv 
qabul qiluvchilarga bo’lgan kollektor va uning tarmoqlari kiradi. 
Kollektor zaxi qochiriladigan tizimining suv qabul qilishini bog’lovchi 
asosiy qismi hisoblanadi va uni loyihalashda quyidagilarga rioya etish kerak: 
1.
Zaxi qochiriladigan maydonning istalgan qismidan zax suvlarni qabul qila 
olishini hisobga olib, zaxi qochiriladigan maydonning eng past yer sathlarida 
joylashtirilishi. 
2.
Imkoni bor qadar kam uzunlikka ega bo’lishligi buning uchun esa yer 
nishabining katta qiymatlarida loyihalanishi. 
3.
Kollektorning o’zani yuvilmasligi va unga loyqa cho’kmasligi. 
4.
Kollektorni suv qabul qilish manbasiga suv quyish joyi mustahkam va 
to’g’ri chiziqli bo’lishi va boshqalar. 
Kollektorlar zaxi qochiriladigan maydoning quyi yer sathlarida, xo’jalik 
chegaralari, yo’l va himoya daraxtlari yoqalab loyihalanishi kerak. 
Kollektorlar o’zaro xo’jalik hududini tashkil etish sxemasi, xamda 
yetishtirilayotgan ekin turiga bog’liq holda 300-1500 m gacha bo’lgan masofada 
joylashadi. 
Kollektorlarni rejada, asosan to’g’ri chiziqli joylashtirishga erishish kerak, 
ularni 60-800 ga burilishiga ruxsat etiladi. Katta kollektorlar o’zaro 600 li, suv 
qabul qilish manbasi bilan esa 450 li burchak ostida tutashishi maqsadga muvofiq 
hisoblanadi. 
Tabiiy va sun’iy omillar ta’sirida zah qochirish tizimlarining nafaqat 
ko’ndalang shakli, balki bo’ylama shakli ham o’zgarishi mumkin. 
Buning asosiy sababi gruntlarnining mustaxkamligini susaytirish jarayoni 
hisoblanadi. Guruntlarning mustaxkamligining kamayishi yer osti suvlari 

---

207 
tomonidan bo’ladigan bosim ta’sirida grunt zarrachalarining yuvilishi natijasida 
kelib chiqadi. 
Kollektorning deformatsiyalanish ko’rinishlari quyidagicha bo’ladi: 
1.Zax suvlarning sizilib chiqish joylarida kollektor yon tomonlarining siljishi 
yoki xolatining o’zgarishi; 
2. Yon devorning yomg’ir, qor va tashlama suvlar bilan yuvilishi; 
3. Loyihalash jarayonida nishablikning yuqori bo’lshi natijasida o’zanning 
yuvilishi 
4. Nishablikning kichik bo’lishi oqibatida loyqa cho’kishi yoki loyqa bilan 
to’lib qolishi; 
5. O’zan va yon devorlarining o’tlar bilan qoplanishi. 
Yuqorida keltirilganlarning eng ko’p uchraydigani yon devorlarning sizot 
suvlari gidrodinimik bosimi ta’sirida siljishi hisoblanadi. Bu holat kollektorda 
suvning damlanishi va suv sathining birdan o’zgarishida namoyon bo’ladi. 
Zax qochirish tizimlarini loyihalashda, zax qochirish maydonidan ortiqcha 
tuproq namini zax-oqova suv holatiga aylantirib, uzoqlashtirish hisobga olinishi 
kerak. Zax qochirish tizimlari tarkibiga boshqaruvchi va yig’uvchi zovurlar, 
kollektorlar. kiradi. 
Bu tizimlarning har biri o’zlarining o’lchamlariga (zovurlar orasidagi masofa 
va zovurni yotish chuqurligi) ko’ra rejada ma’lum tartibda ketma-ket va bir-biriga 
bog’langan xolda joylashtiriladi (10.1.1-rasm). 

---

208 
10.1.1-rasm. Zah qochirish tizimi sxemasi: 
1-boshqaruvchi zovur; 2-yig’uvchi zovur; 3-xo’jalik ichki kollektori; 4-xo’jalik 
kollektor; 5-bosh kollektor; 6-suv qabul qilgich.