Irrigatsiya va melioratsiya

16.3. Gidromeliorativ tizimlarni loyqalanish xajmi, sabablari va salbiy
tomonlari 
Sug’orish tizimlaridan samarali foydalanishdagi muxum omillardan biri, bu 
sug’orish tizimlarida loyqa cho’kishini oldini olish va uni tozalash bilan bog’liq 
bo’lgan tadbiriy ishlarni bajarishdir. SHu nuqtai nazardan olib qaralganda, bunday 
tadbirlarga sug’orish tarmoqlarning bosh qismida loyqalarni ushlab qoluvchi 
inshootlar, tindirgichlar qurishdir. 
Odatda sug’orish tarmoqlariga loyqalarni tozalash uchun ekskavatorlar, loyqa 
surgichlar (zemlesos), sug’orish tarmoqlarida esa odamlarning qo’l kuchi bilan 
tozalanadi. 
*Har qanday gidromeliorativ tizimni ish faoliyati uchta ko’rsatkich bilan 
baholanadi: 
a) umumiy 
b) iqtisodiy
v) texnik
Umumiy ko’rsatkichlar deganda – gidromeliorativ tizimda rejalashtirilgan 
yillik ishlab chiqarishni qanday bajarilganligi ko’zda tutilsa, iqtisodiy 
ko’rsatkichlarda esa tizim tarmoqlarini oqiziqlardan tozalash, ta’mirlash, suvdan 

---

290 
foydalanish rejasini amalga oshirish, tarmoq va inshootlarni qayta jihozlash va 
boshqa ishlarni bajarish uchun ketgan harajatlar ko’zda tutiladi, texnik 
ko’rsatgichlar deganda tizimni texnik holati suvdan foydalanish va tizimdan 
foydalanishda ishlarni tizimni texnik ko’rsatkichlarni qanday ta’sir etganligi 
tushuniladi. 
Suvdan foydalanish ko’rsatkichlari esa sug’orish manbaining suv bilan 
ta’minlash darajasi sug’orish tizimining texnik holati, suvdan foydalanuvchilarning 
ish faoliyati sug’orish maydonlarini meliorativ xolati va gidromeliorativ tizimdagi 
boshqa sodir bo’lgan holatlar orqali belgilanadi. 
Gidromeliorativ tizimdan foydalanishni iqtisodiy ko’rsatgichlari – tizim 
xodimlari tomonidan tizimni tashkil etuvchi elementlarni ishchi xolatda saqlash 
uchun ketgan harajatlar, tizimni uzluksiz ishlashini ta’minlovchi yordamchi
tarmoqlar aloqa vositalari imoratlar va boshqalarni ta’mirlashga ketgan harajatlar 
bundan tashqari tizimni inventarizatsiya qilish, pasportlashtirish, ilmiy ishlab-
chiqarish ishlarini amalga oshirish uchun ketgan harajatlar tushuniladi. 
Gidromeliorativ tizimni ishlash davri uchun ketgan xo’jalik harajatlarini tahlili 
qilish, hamda tizimni tashkil etuvchi elementlar bo’yicha ketgan harajatlarni alohida 
taqqoslash, kelajakda rejalashtirilgan ishni maqsad bo’yicha bajarilishini 
ta’minlash, yanada yaxshilash va o’zgartirishlar kiritish imkoniyatini beradi. 
Sug’orish tizimlarining asosiy vazifasi sug’orish uchun mo’ljallangan suvni 
kerakli hajmda, kerakli muddatlarda sug’orish manbaidan olib, sug’orish tizimlari 
yordamida ekin dalalariga yetkazib berishdan iboratdir. 
Inventarizatsiya natijalari mahsus inventar jadvallariga kiritilib, bu jadvallar 
oldingi yil ma’lumotoari bilan solishtiriladi. Inventarizatsiya natijasida 
namomadlar aniqlanilishi mumkin va aybdorlar aniqlaniladi, hamda tadbirlar 
belgilaniladi. 
Qishloq xo’jaligida suniy sug’orish orqali unumli foydalaniladigan yerlarni 
inventarizatsiyasida foydalanishga yaroksiz bo’lib qolgan yerlar kulami aniqlaniladi 
va ularni melioratsiyalash bo’yicha aniq tadbirlar belgilaniladi. Sug’orish tizimini 
ob’ektlarini inventar qiymatini aniqlash uchun quyidagi ma’lumotlar zarur:ob’ektni 

---

291 
dastlabki qiymati (A), inshootni yosht (t), va amortizatsiyani qoplash uchun 
ajratiladigan yillik chigirma qiymatlari (K). 
Inventar qiymat I = A-K . t tenglikdan aniqlaniladi. 
Amortizatsiyani qoplash uchun ajratiladigan yillik chigirma qiymati 
K = (A- S)/ T bog’liklikdan aniqlaniladi, 
bu yerda S – inshoot buziladigan bo’lsa qo’llanilib uning buzulishdan 
yuqoladigan qiymatidir. 
T- inshootning o’rtacha xizmat muddati. 
Agarda inshoot o’z xizmat davrida kapital ta’mirlangan bo’lsa uning inventar 
qiymati kapital ta’mir qiymati hisobga olingan xolda aniqlaniladi. 
I = A + V – Kt. 
Bu yerda V – inshoot qurilgandan boshlab inventarizatsiya davrigacha 
kapital ta’mirlash uchun ketgan qiymat. 
Pasportlashtirish ma’lumotlariga asosan tizimni kelajak taraqqiyot rejalari 
ishlab chiqiladi va tizimdan foydalanishda qo’llaniladigan jihozlarning me’yorlari 
aniqlaniladi. Rejalarda ma’lum davrlarda, tizimlardan foydalanish jarayonidagi 
vujudga kelgan o’zgarishlar hisobga olgan xolda, o’zgarishlar kiritiladi. Tizimdan 
foydalanish harajatlari alohida xo’jalik ichki va xo’jalikaro qismlar uchun 
hisoblanadi. Iqtisodiy hisob kitoblar uchun tizimdan foydalanishning to’liq harajat 
qiymatlari aniqlaniladi. Bu harajatlar 3 qismdan iboratdir: 
Bevosita harajatlar – tizimdan foydalanish xizmat guruhini harajatlari, inshootlarni 
ta’mirlashga sarf bo’lgan harajatlar, kanal va zovurlarni tozalashga ketgan harajatlar 
va boshqalar. 
Kapital ta’mirlash uchun ajratilgan harajatlar. (birlik me’yoriy xujatlar bo’yicha). 
Inshootni dastlabni qiymatini tiklash uchun ajratilgan harajatlar (me’yoriy xujatlar 
bo’yicha).