|
60 m 30 m 0
30 m 60 m 90 m 120 m 150 m
11.7.1-rasm. Ihota daraxtlarining shamol tezligiga ta’siri (O. S. Ouen)
A. I. Molchanovning ma’lumotiga kura O’zbekiston sharoitida balandligi 6-8
metrgacha yetgan ihota polosasi 60-80 dan 200-250 metrgacha yerni shamol
eroziyasidan saqlaydi. Natijada usha joyda paxtaning hosili eroziyaga uchragan
232
yerga nisbatan 2 martaga yaqin oshgan.
Shuni hisobga olib 1986-2009 yillarda Uzbekistonda 15,0 ming ga urmon
ihotazorlari barpo etildi va 400 ming gektardagi maydon shamol eroziyasidan
saqlab qolindi. YAkin kelajakda esa yana 34 ming ga urmon ihotazorlari barpo etib,
4,0 mln. ga maydonni shamol eroziyasidan saqlash kuzda tutilgan.
Ba’zi shamol eroziyasi kuchli bulgan yerlarda bir ihota polosasi bilan
ikkinchi polosa orasida qushimcha tusiq sifatida kulislardan foydalanish yaxshi
natija beradi. qulis bu asosiy ekinlar orasida kengligi 2-4 m qilib baland poyali
(kungaboqar, makkajuxori, juxori va boshqa) usimliklar ekib, shamol tusuvchi
tusiqlar hosil qilishdir.
Uzbekiston Respublikasida sunggi yillarda 6,0 ming gektarga yaqin
maydonda ihotazorlar tashkil etiladi. Kelajakda ihotazorlar maydonini oshirish
(49,0 ming gektarga yetkazish) kuzda tutilgan.
Shuni esda tutish kerakki, ihota daraxtzorlari uzining himoyalash
xususiyatlarini namoyon etishi uchun bir necha yillar utadi. SHu boisdan ihota
daraxtzorlari barpo etish bilan bir qatorda boshqa tadbirlar ham qullaniladi (himoya
uchun muljallangan ekinlar ekish, tuproqni himoya qilish maksadida almashlab
ekish va boshqalar).
2.
Erning yuza qismidagi shamol kuchini susaytiruvchi agrotexnik tadbirlar
orqali tuproq yuzasidan shamol kuchi ta’sirida uchirilib ketadigan tuproq
zarrachalarini himoyalash mumkin. Bunda kuzgi ekinlarning urni ahamiyatlidir.
Tuproqlarni shamol eroziyasidan himoyalashda tuproqni mineral va organik ugitlar
bilan oziqlantirish, tuproqning agregat strukturasini yaxshilash, unga sundirilmagan
ohak va temir- oltingugurt kislotasi elementlarini qushish, usimlik poyalarining
dalada qoldirilishi, tuproqqa tirqishli va himoyali ishlov berish hamda tuproqlarni
mulchlash yaxshi natija beradi.
qumoq va qumli tuproq mavjud bulgan yerlarda shamol eroziyasiga yul
quymaslik uchun kup yillik ekin ekib, bir dala bilan ikkinchi dala orasida buz yer
qoldirish yoki shamolning yunalishiga kundalang ravishda yerni agdarib haydash
kerak.
233
3.
Shamol eroziyasiga qarshi kurash uslublaridan yana biri sugoriladigan
maydonlarda himoya daraxtlari hosil qilish hisoblanadi. Ular nafaqat tuproqni
shamol eroziyasidan himoya kiladi, balki qishloq xujaligi ekinlarining
hosildorligini oshirishga ham xizmat kiladi.
Sugorish maydonlaridagi himoya daraxtlari sugorish dalalari ichida kanallar,
yullar, dala chegaralari, tabiiy suv yiggichlar yoqalab hosil qilinadi. yer nishabligi
2
0
dan katta bulgan sugorish maydonlarida asosiy himoya yulaklari nishabsiz
(gorizontallar buyicha) qilib joylashtiriladi va ular oraligi 450-500 m bulishi kerak.
Asosiy himoya daraxtlariga nisbatan kundalang joylashtiriladigan himoya daraxtlari
oraligi qumoq tuproqlarda 1 km, buz tuproqlarda 2 km dan ortmasligi kerak.
Asosiy himoya daraxtlari 2-3 qatorli, kundalang himoya daraxtlari 2 qatorli
(juda kam holatlarda qatorli) qilib ekiladi.
Bosh kanal va uning tarmoqlari atrofida suv himoya maksadida
joylashtiriladigan himoya daraxtlari odatda sugorish tarmoqlarining har ikki
tomonidan kamida 2-3 (5) Qatorli (bir tomonidan 2, ikkinchi tomonidan 3 qatorli)
qilib loyihalanadi. Katta kollektog’ tarmoqlari buylab himoya daraxtlari faqat bir
tomonlama loyihalanadi.
Sugorish tarmoqlari sugorilmaydigan xududlardan yoki sugorish massivlari
chegarasidan utganda, ximoya daraxtlari chul tomondan xosil qilinadi.
Himoya daraxtlarining eng chetki qatori kanalning qirgogidan 3 m dan uzoq
bulmagan masofada joylashish, agar kanal dambasining balandligi yoki chuqurligi
3 m dan katta bulsa, bu qiymat 4-5 m bulishi kerak. Himoya daraxtlarining 1-
qatori nov qatoridan 2,5-3 m, quvurlardan 2 m masofada joylashtiriladi.
Himoya yulaklarini joylashtirish sxemasi 8, 9-rasmlarda keltirilgan.
Yopiq yotiq zovurlar bilan ximoya daraxtlari urtasidagi masofa daraxt turiga
qarab 7-30 m buladi.
Suv xavzalari (omborlari) atrofida joylashtiriladigan ximoya daraxtlari 3
polosali qilib joylashtiriladi: birinchisi
1-
3 Qatorli butalardan tashkil topgan bulib, u suv xavzasi dambasining
quyiroq qismida, suv xavzasi ishchi suv satxidan past satxlarda joylashtiriladi.
234
Terak va tollardan iborat bulgan ikkinchi polosa eng baland va ishchi suv satxlari
orasida, eroziyaga qarshi va suvsizlikka chidamli daraxtlardan tarkib topgan
ximoya daraxtlarning uchinchi polosasi suv xavzasining eng baland suv satxi
belgisidan yuqori satxlarda joylashtiriladi.
Aloqa yullari buylab xosil qilinadigan ximoya daraxtlari yul kyuvetidan 2,5-
3 m masofada joylashtirilib, ularni joylashtirishda elektr va boshqa aloqa
tarmoqlaridan foydalanish me’yorlari bilan muvofiqlashtirish kerak. Himoya daraxt
polosalari xujalik yullari bilan kesishish joylarida, yulning xar ikki tomonidan 10
m dan uzilish xosil qilinishi kerak.
Do'stlaringiz bilan baham: |
