Irrigatsiya va melioratsiya

5.5.1-rasm. Sug’orish tarmog’ining hisobiy qismlar bo’yicha chiziqli 
sxemasi 
I-hisobiy qism uchun: 
I
l
ntI
brI
Q
Q
Q


,
2
brII
ntI
Q
Q
Q


; 
II -hisobiy qism uchun: 
II
l
ntII
brII
Q
Q
Q


,
3
brIII
ntII
Q
Q
Q


;
III -hisobiy qism uchun: 
III
l
ntIII
brIII
Q
Q
Q


,
5
4
ntIII
Q
Q
Q


. 
Sug’orish tarmog’ining hisobiy suv sarfi qiymatlari qishloq xo’jaligi 
ekinlarining sug’orish rejimi va suv manbasining sug’orishlik qobiliyatidan 
aniqlanadi.
Har bir hisobiy qismni hisoblashda ularning hisobiy suv sarflarini farqlash 
qabul qilingan (9.2.2-rasm). 
5.5.2-rasm. Kanalning ko’ndalang kesimi 

---

106 
Normal brutto hisobiy suv sarfi - asosiy hisobiy suv sarfi hisoblanib, u orqali 
kanal ko’ndalang kesim yuzasi o’lchamlari va hisobiy qismdagi suvning tezligi 
gidravlik hisob orqali aniqlanadi (
b
,
h
yoki 
d
, 
v
): 
,
Q
Q
Q
l
n
nt
n
br
n


m
3
/s 
yoki
,
Q
Q
n
nt
n
br
n


m
3
/s; 
,
q
k
Q
max
br
nt
n





m
3
/s; 
,
q
q
q
q
n
n
2
2
1
1
max













l/s·ga, 
bu yerda 
i
q
-har bir gidromodul rayonning gidromodul ordinata qiymati, 
l/s·ga; 
i

-gidromodul rayonlarga mos keladigan maydonlar, ga.
Minimal brutto suv sarfi - tekshiruvchi suv sarfi hisoblanib, agar bu suv sarfi 
sug’orish tarmog’idan oqqanda undagi suv sath yer sathiga nisbatan past bo’lsa, 
unda hisobiy qismda suv sathini ko’tarish uchun suv to’sish inshootlarining o’rni 
belgilanadi: 
,
Q
Q
Q
l
min
nt
min
br
min


m
3
/s
yoki
,
Q
Q
min
nt
min
br
min


m
3
/s; 
,
q
Q
min
nt
nt
min



m
3
/s; 
,
q
4
,
0
q
max
min


l/s·ga.
Tezlashtirilgan suv sarfi normal brutto suv sarfidan katta bo’lib, bu bo’yicha 
kanal dambasining belgisi aniqlanadi: 
,
Q
k
Q
br
n
for
for


m
3
/s, 
bu yerda: 
for
k
-tezlashtirish koeffitsiyenti, (
20
,
1
05
,
1
k
for


). 
Bu suv sarfi: a) qurg’oqchilik davrlari yoki yillarida; b) avariya holatlarida; 
v) kelajakda sug’orish maydonlarini kengaytirish holatlarida namoyon bo’ladi.
 

---

107 
 5.6.Sug’orish tarmoqlarida suv isrofgarchiligi.
Har bir hisobiy qismning boshidagi suv sarfi - brutto suv sarfi, oxiridagisi - 
netto suv sarfi hisoblanib, ularning nisbati hisobiy qismning FIK deb yuritiladi: 
br
nt
c
Q
Q


Agar sug’orish tizimini bosh kanal, xo’jaliklararo tarmoq, xo’jalik tarmog’i, 
xo’jalik ichki tarmoq, shox ariq va muvaqqat ariqlardan tarkib topishini hisobga 
oladigan bo’lsak, ularning har birining FIK: 
;
Q
Q

;
Q
Q

;
Q
Q

;
Q
Q
ХИТ
br
ХИТ
nt
ХИТ
ХТ
br
ХТ
nt
ХТ
ХАТ
br
ХАТ
nt
ХАТ
БК
br
БК
nt
БК








МА
br
МА
nt
МА
ША
br
ША
nt
ША
Q
Q

;
Q
Q




formulalardan aniqlanadi. 
Sug’orish tizimining FIK quyidagicha bo’ladi: 
МА
ША
ХИТ
ХТ
ХАТ
БК













. 
Suv isrofgarchiligini oqibati nialarga olib kelishi mumkin? 
Sug’orish tarmog’idagi suv isrofi avvalo suv manbasining sug’orishlik 
qobiliyatini kamaytiradi, cug’orish tarmog’ini ko’ndalang kesim o’lchamlarini 
katta bo’lishiga olib keladi, sug’orish maydonlarining gidrogeologik shartlarini 
yomon tomonga o’zgartirishga maydonlarini botqoqlanishi va sho’rlanishiga sabab 
bo’ladi. 
Suv isrofgarchiligini aniqlash usullari
O’xshatish (qiyoslash) usuli - tabiiy sharoitda ishlab turgan kanalning 
mavjud suv isrofgarchilik qiymatini aniq bilgan holda ushbu kanalga o’xshash 

---

108 
(geometrik o’lchamlari, tuprog’ining suv-fizik xossalari, suv sarfi miqdori, ish 
rejimi va h.k.) kanallarni loyihalashtirishda foydalanish. 
Impirik bog’lanishlar yordamida suv isrofgarchilik qiymatini aniqlashda suv 
isrofgarchiligining nisbiy qiymatini aniqlash formulasidan foydalanishdir:
,
Q
А
m
nt


%/km, 
bu yerda 
A
-tuproqning suv-fizik xossalariga bog’liq bo’lgan koeffitsiyent;
m
-daraja ko’rsatkich koeffitsiyenti (6.7.1.-jadval). 
А
va 
m
koeffitsiyentlarning qiymatlari 
5.6.1-jadval