Irrigatsiya va melioratsiya

V
m
dan ortishi tarmoq uzanining yuvilishiga sabab buladi. 
YUvilish tezligi 
V
m
 = V
x
 R
l/3
, m/s formuladan xisoblanadi. 
V
x
- gidravlik radius 
R =
1 bulganda 0,7-1,2 m/s oralirida buladi. Suv eroziyasi sug’orish tizimida bulmasligi 

---

237 
uchun 
V
x
 < U
yu
bulishi kerak. 
Uzbekistonda suv eroziyasi asosan, jigarrang buz (tuk tusli tipik, och tusli) 
tuproklar mintakasining lalmikor dehqonchilik chududlarida, tog’li regionlarda 
kuprok tarkalgan. 
Bunday maydonlarning 700 ming gektardan ortig’i suv eroziyasiga 
chalingan. YUkorida kayd etilganidek, suv eroziyasi ta’sirida tuprokning kimyoviy, 
agrokimyoviy, suv-fizik va mikrobiologik xususiyatlari sezilarli darajada 
yomonlashadi. Tuproklar kuchli yuvilganda gumusli unumdor katlam kalinligi 
kamayadi, ba’zan ona jinslar yer betiga chikib koladi, natijada, bunday yerlardan 
foydalanish va dehqonchilik kilish kiyinlashadi. Tuprok unumdorligi keskin 
pasayishi hisobiga boshokli ekinlar hosili kam buladi. Tadkikotlarning 
kursatishicha eroziyaga chalinmagan maydonda har bir gektar maydonda 18,4 ts, 
kuchsiz eroziyalangan maydonda 15,2 ts, urtacha eroziyaga chalingan maydonda 
11,8 ts, kuchli eroziyaga chalingan maydonda 9,0 ts, loyka tuplangan maydonda 22, 
8 ts burdoy hosili olingan. 
Eroziya jarayonlari ekologik muhit ham risoladagidek saklana olmaydi. 
Eroziyalangan yerlarda usimliklarning usishi, rivojlanishi va mikroorganizmlarning 
faoliyati uchun zarur sharoitlar yomonlashadi. YOrin-sochin bilan tushgan suvning 
tuprokka singishi kiyin bulganidan, tuprok yuzasida okim kuchayib yana eroziya 
davom etadi. Bahorgi yog’in-sochin 60-70% okim sifatida okib chikib ketadi, 
natijada, eroziyalangan tuproklarda nam zahirasi kam tuplanadi. 
Eroziyaga uchragan tuproklarning mexanik tarkibi uzgaradi. Tuprokdagi 
mayda zarrachalar (< 0,001 m li ulchamli) keskin kamayadi. Tuprok yengillashib 
kumli zarrachalar kupayadi, suv rejimi yomonlashadi. Tuprok unumdorligi asta-
sekin pasayib, dehqonchilikda ham mehnat samaradorligining kamayishiga olib 
keladi. 
Irrigatsiya eroziyasi suv eroziyasining bir turi hisoblanadi va u Markaziy 
Osiyoning mug’orib dehqonchilik kilinadigan kiyalik yerlarida keng tarkalgan. 
Ma’lumotlarga kura, sug’oriladigan maydonlarning 1 mln. ga dan kuprori 2-5
0
li 
past-baland relefli yerlardan iborat. Bunday nishab yerlar sug’orilganda egatlardan 

---

238 
okayotgan suvning tezligi tobora ortib, tuprokning ustki unumdor katlami yuvilib 
boradi. 
Tuprokning yuvilib ketganligini egatdagi suvning loykalanib okishidan va 
egatlar tubining uyilib, katta-katta chukurchalar hosil bulishidan bilish mumkin 
(11-rasm). 
Kultivatsiya vaktida bu chukurliklarni tekislab yuborish mumkin, ammo, bu 
bilan tuprokning unumdorligi tiklanmaydi. 
Irrigatsiya eroziyasini oldini olish va qarshi kurashda asosan ilmiy asoslangan 
sugorish texnikasi va texnologiyasini qo’llash zarurdir. Bunda eng muxim tadbir 
yerning nishabligi bo’yicha egat uzunligi va egatga beriladigan suv miqdorini to’gri 
tanlashdir.