1.5. Neftning kimyoviy tarkibi Neft kompanentlarini ajratish metodlari. Neftninig kimyoviy tarkibini tekshirishning asosiy prinsipi, fizikaviy va kimyoviy usullar bilan moddalarni qo‘shib olib borish bilan bog‘liq. Neft komponentlarining kimyoviy tabiati va molekulyar tuzilishi ajratib olishda o‘zgarmasligi kerak. Olingan fraksiya so‘ngra, fizikaviy, kimyoviy, spektroskopik va boshqa usullar yordamida analiz qilinadi. Shunday tekshirishlar natijasida ajratilgan fraksiyada molekulyar og‘irligiga va aralashmaning murakkabligiga bog‘liq holda oxirida quyidagilarga erishiladi.
1. Neft tarkibida uglevodorodlarning ayrim gruppalari yoki boshqa komponentlarning mavjudligi.
2. Yuqori molekulyar uglevodoradlar aralashmasida gibridlangan molekula tuzilish elementlarining nisbiy tarqalishi.
3. Ayrim individual kompenentlarnin borligi. Hozirgi vaqtda neftning komponentlar tarkibini aniqlash gazlar va yengil benzin fraksiyalarini faqatgina uzoq teshirishlar bilangina amalga oshirilmoqda. Neftning kimyoviy tarkibi murakkabligiga qarab, uni ajratish uchun turli xil metodlar qo‘llaniladi: haydash va rektifikatsiyalash, adsorbsiya – desorbsiya, ekstraksiya, kristallizatsiya, qattiq kompleks birikmalar olish va boshqa metodlar[36].
Distillatsion metod – atmosfera bosimida va vakuum tasirida haydash.
Oddiy haydash orqali bir – biriga yaqin bo‘lgan temperaturalarda qaynaydigan suyuqliklarni ajratish juda mushkul. Shuning uchun oddiy haydash keng sohalarda haydaladigan fraksiyalarni ajratishda qo‘llaniladi. Masalan, benzinlar va kerosinlar gruppalarini kimyoviy analiz qilishda ularni standart fraksiyalarga ajratiladi. 60 – 95 , 95 – 112 oC, 112 - 150 oC va boshqalar. Bunda deflegmator bilan haydaladi. Yuqori tempratura, yani 300 oC dan ortiq tempraturalarda haydashda yuqori molekulyar birikmalarning kimyoviy tarkibini o‘zgartirmaslik uchun vakuum ostida haydaladi. Bu maqsadda suv bo‘g‘i yordamida yoki inert gaz (azot) oqimidan foydalaniladi.
Reaktifikatsiya. Reaktifikatsiya usulida haydash, qaynash temperaturalari bo‘yicha fraksiyalashning eng ko‘p tarqaladigan usulidir. Labaratoriya usulidagi reaktifikatsion qurilmaning ishlash usulida oddiy haydashdagi kabi suyuqlik bug‘lari kalbadan kondensatorga bormasdan reaktifikatsion kolonnalarga boradi, bo‘g‘lar kolonka bo‘ylab ko‘tarilib yuqoriga yetadi va u yerdan deflegmator – kondensatorga o‘tadi va u yerda kondensatlanadi. Olingan kondensat sovutich orqali qabul qiluvchi idishga qisman ajratib olinadi, ammo uning katta qismi yana kolonkaga qayta tushadi va yuqoridan pastga harakat qiladi. Kondensatning bu qismi flegma deb ataladi. Shunday qilib kolonkada ikkita oqimi hosil bo‘ladi: ulardan biri qizdirilgan bug‘lar kolonkada pastdan yuqoriga qarab harakat qilsa, sovigan suyuq flegma oqimi esa kolonka bo‘ylab yuqoridan pastga harakatlanadi. Kolonkaning barcha balandliklari bo‘yicha suyuq va bug‘ fazalar orasida intensiv ravishda issiqlik almashinuvi sodir bo‘ladi. Natijada bug‘ fazadagi eng yengil uchuvchan komponentlar bug‘lanadi kam uchuvchan birikmalar esa flegma oqimiga qo‘shilib ketadi. Bu vaqtda pastki qatlamning kondensatsiyalanish issiqligi yuqori qatlam suyuqliklarining bug‘lanishi uchun foydalaniladi. Natijada suyuqlik va bug‘ning bu jarayonda ko‘p marta bug‘lanishidan va yana kondensatlashidan har doim komponentlarning o‘zaro fazalar chegarasida almashinuv jarayoni kechadi. Labaratoriya usulidagi kolonkalarning ishlash sharoitidagi effektivligi nazariy tarelkalarning soni bilan baholanadi. Amalda haydaladigan aralashmaning tarkibiga bog‘liq holda nazariy tarelka sonlari 20 dan 150 gacha va undan yuqori bo‘lgan kolonkalardan foydalaniladi[37,38].
Labaratoriyaga mo‘ljallangan rektifikatsion qurilmalar turli xil maqsadlarda qo‘llaniladi. Suyuq azot ishtirokida past temperaturalarda bu qurilmalarda gazsimon uglevodorodlar aralashmalarini ham haydash mumkin. Atmosfera bosimi sharoitida 30–200°С oraliqda qaynaydigan aralashmalar reaktifikatsiyalanadi va hokazo.
